Gisteravond vergooide het Nederlands elftal zijn kansen op deelname aan het Europese Kampioenschap. De een barstte in huilen uit, terwijl de ander nonchalant de schouders ophaalde. Tegenslag verwerkt iedereen op zijn of haar eigen manier, toch? Of is de ene manier soms beter dan de andere? Volgens het stoïcisme, een filosofische stroming, is er maar één rationele reactie. Zij zeggen dat je je lot moet liefhebben: amor fati. Toch lijkt dit moeilijk in een tijd waarin we moeite hebben te accepteren dat de dingen ons gewoon 'overkomen'. Een misgelopen EK is nog wel te overzien, maar met grotere, serieuzere rampen en verlies is het een ander verhaal. Kunnen we nog wel omgaan met het lot?
In het tweede Filosofisch Café van dit collegejaar spreken dr. Maarten van Houte (Geschiedenis van de filosofie, UU) en Hedwig Gaasterland, MPhil (Wijsbegeerte, UL) over de ideeën van de Stoa, Nietzsche en het lot. Kunnen we uit hun filosofie lessen trekken?
Verander je houding
Volgens de Stoa voltrekt alles in de wereld of kosmos zich aan de hand van een vooropgezet goddelijk plan. Niets is toeval. Alles is onderdeel van het ontwerp van een goede, rationele en wijze god. Van Houte vergelijkt de stoïcijnse opvatting van de kosmos met Domino D-Day. God zet de dominosteentjes op een bepaalde manier neer en hoeft dan eigenlijk alleen maar het eerste steentje om te duwen. De rest gaat vanzelf.
De stoïcijnen leren ons dus dat we niet in de hand hebben wat ons overkomt. Maar waar we wel invloed op hebben, is onze houding hiertegenover. En aangezien het goddelijke plan onontkoombaar is, zegt de Stoa, kunnen we er maar beter mee instemmen. Volgens Van Houte is het daarbij niet genoeg om het lot te accepteren. Dat betekent dat je niet naar de tandarts gaan 'omdat het nou eenmaal moet'—nee, je moet je er niet alleen bij neerleggen, maar volmondig “ja” zeggen! Het is volgens de Stoa de kunst om het individueel perspectief te overstijgen en het kosmische perspectief aan te nemen. Vanuit dat goddelijke oogpunt is jouw ziekte waarschijnlijk de beste optie voor de kosmos als geheel. En welk goed mens wil dat nou niet? Heb het lot dus lief, zegt de Stoa.
Nietzsche
Opvallend genoeg is de term amor fati eigenlijk niet van de Stoa, maar van Nietzsche. Zijn idee van amor fati heeft zeker een stoïsche achtergrond, maar er zijn ook verschillen. Net zoals de Stoa wees Nietzsche het bestaan van de vrije wil af. De kosmos ontrolt zich volgens een vastliggend schema waar wij niets aan kunnen veranderen. Het enige wat we kunnen bepalen is onze houding. En net als de Stoa vindt Nietzsche het van grootheid getuigen als je je lot met liefde draagt.
Toch was Nietzsche ook erg kritisch over de Stoa, en dan met name over haar standpunt over emoties. Als we tegenwoordig zeggen dat iemand stoïcijns is, doelen we op een zekere emotieloosheid. De Stoa noemt dat apatheia, het kalm aanvaarden van het lot. Maar in dit onderdeel van de stoïsche leer kan Nietzsche zich niet vinden. Het aanvaarden van het lot is goed, maar onze emoties spelen daarbij wel degelijk een grote rol. Ook hebben de stoïcijnen het volgens Nietzsche helemaal fout als ze denken dat de kosmos geordend is en het beste met ons voor heeft. De natuur is mateloos onverschillig en zeker niet inherent goed—of in de mooie woorden van Nietzsche zelf:
“'Naar de natuur' willen jullie leven? O nobele stoïcijnen, welk een bedriegerij van woorden! Denk je een wezen in als de natuur, mateloos verkwistend, mateloos onverschillig, doelloos en onverbiddelijk […] – hoe zouden jullie in overeenstemming met dit indifferente kunnen leven?'”
Gaasterland concludeert dan ook dat Nietzsches idee van amor fati weinig van doen heeft met die van de Stoa.
Stoa voor nu?
Hoewel de bovenstaande ideeën ongetwijfeld wat ouderwets overkomen, zouden de mensen tegenwoordig toch een voorbeeld kunnen nemen aan de Stoa, vindt Van Houte. Misschien zijn we wel een beetje verleerd om op een gegeven moment toe te geven dat iets onoverkomelijk is. Dat betekent niet dat we ons zomaar overal bij neer moeten leggen, maar dat áls ons iets overkomt, we een actieve mentale houding kunnen aannemen, zelfs als we weten dat we binnenkort doodgaan. Liefde voor het lot stelt je dan in staat om tot het laatste moment gelukkig te zijn.
Het volgende Filosofisch Café is op dinsdag 10 november. Dan spreekt prof. dr. Desirée Verweij over militaire en morele deugden. Heeft ethiek een rol op het slagveld?
