Hoe word ik gelukkig? Heb je geluk zelf in de hand, of is dit al bepaald? In een afgeladen Café Hofman sprak prof. Paul van Tongeren over deugdethiek en legde hij uit dat geluk minder maakbaar is, dan wij ons nu voorstellen. Volgens Aristoteles, vader van de deugdethiek, ben je gelukkig door deugden te realiseren, zoals moed, verstandigheid en rechtvaardigheid. Of je je hierin kan oefenen, is afhankelijk van de situaties waar je in terechtkomt. Maar in onze huidige maatschappij staan authenticiteit en autonomie centraal, waarin de mens zélf bepaalt wat hij wil. Men stelt zich minder passief op en heeft weinig oog voor de Aristotelische deugden.
Optimale zelfverwerkelijking
Wat is geluk? Geluk is volgens de levenskunstfilosofie en de deugdethiek het behalen van optimale zelfverwerkelijking. Voordat je kan bedenken hoe je optimale zelfverwerkelijking kan bereiken, moet je je afvragen wat 'zelfverwerkelijking' is. De levenskunstfilosofie en de deugdethiek verschillen over het idee wat dit betekent. Van Tongeren: “Levenskunstfilosofen denken dat het bereiken van optimale zelfverwerkelijking een optimaal vermogen van 'willen' is.” De eigen wil. Het zélf kiezen en zélf bepalen wat je doet. Als je dit 'willetje' optimaal hebt ontwikkelt, dan ben je zo dichtbij optimale zelfverwerkelijking als mogelijk. In onze huidige individualistische samenleving, lijken we steeds meer autonomie te hebben en zelf te kunnen kiezen. Maar van Tongeren is kritisch tegenover de levenskunstfilosofie en denkt dat wij niet zoveel te 'willen' hebben. Voor hem betekent optimale zelfverwerkelijking iets anders.
Expres vergissen?
In de deugdethiek geldt de opvatting dat zelfverwerkelijking bestaat uit twee dingen: het denken en het voelen. Als je deze twee optimaliseert dan zal dit zorgen voor geluk. Dit optimaliseren gaat eigenlijk al vanzelf volgens van Tongeren: “Denken en voelen gaan als het ware van nature de goede kant op. Probeer jezelf maar eens expres te vergissen. Dit kan niet. Denken is gericht op inzicht en waarheid. Hetzelfde geldt voor voelen. Je kan niet proberen iets lekker te vinden wat je vies vindt. Je probeert altijd op zoek te gaan naar aangenaamheid, dat wat goed voelt.”
Volgens Aristoteles word je gelukkig van het goede doen en wat dat is, daarin kun je je eigenlijk niet vergissen. Als je iets doet wat moreel fout is, doe je dat in zijn opvatting nooit per ongeluk. Je gaat bewust tegen je gevoel en denken in. De omgeving kan wel belangrijk zijn bij het ontwikkelen van je denken, in het juiste milieu kun je het beste tot recht komen. Van Tongeren: “Zie het als zaadjes. Deze groeien van nature de goede kant op, maar met de juiste hoeveelheid water en goede aarde, zal het plantje beter groeien”.
'Willen' gaat daarentegen niet van nature de goede kant op. Kinderen krijgen op een bepaalde leeftijd een 'eigen willetje', waarbij ze het idee hebben dat ze door niemand meer geholpen hoeven te worden. Wat het kind niet beseft is dat de moeder er altijd is om het 'zelf willen' te faciliteren en ingrijpt als het misgaat.
Passiviteit in het leven
Volgens van Tongeren hebben levenskunstfilosofen te weinig oog voor de passiviteit in het leven. Vriendschap is hier een goed voorbeeld van. “Je kiest vrienden niet, want je kan niet bepalen of een ander je vriend wilt zijn", zegt Van Tongeren. Personen kunnen jou aanspreken, en hierdoor heb je het zelf al niet meer in de hand. De manier waarop ze je aanspreken, bepaalt deels al wat voor betekenis jij geeft aan het gesprek en waar het gesprek naartoe gaat. Dit raakt aan de kern van zijn kritiek: mensen zijn veel afhankelijker dan de levenskunst veronderstelt.
Absurditeit van het leven
Als we zelf niets kunnen bepalen, wat doen we dan in dit leven? Hoe kunnen we dan geluk vinden? Hebben we dan wel een doel in het leven. Volgens van Tongeren zoeken we zin in absurditeit. Filosofie kan niet worden gebruikt als instrument om geluk te vinden. Van Tongeren: “Het is eigenlijk absurd dat we ons kunnen inleven in een boek waarin alleen maar nare dingen gebeuren en daar zelfs van genieten”. De kunst is dé manier om te voelen. Haat, liefde of bijvoorbeeld verdriet kunnen het beste in de kunst worden uitgedrukt. Vervolgens wordt vaak de vraag gesteld: 'Wat is haat?' of 'Wat is verdriet?' Hier probeert de filosofie een antwoord op te geven.
Op 2 maart is het volgende Filosofisch Café, dan spreken dr. Joel Anderson (Ethiek Instituut, UU) en dr. Will Tiemeijer (WRR) over autonomie en het heft in eigen hand nemen. Hoe voorkom je keuzestress?
