Ontworteling

Het beeld van 'de nomade', de vrije geest die buiten de gebaande paden treed, spreekt ons aan en komt dan ook regelmatig voorbij in de literatuur. In gedichten is de nomade vaak een metafoor voor ongebondenheid. “Niet zo heel vindingrijk, spectaculair of overrompelend” noemt hoogleraar Nederlandse Letterkunde prof. dr. Jos Joosten die vergelijking. Schrijvers zelf zijn nomaden, niet alleen doordat ze over grenzen reizen, maar ook doordat ze grenzen verleggen. Tijdens het symposium Ontworteling – de schrijver als nomade spraken wetenschappers en schrijvers over ontworteling en identiteit. Wat blijkt, iedereen kan nomade zijn, en wortels zijn niet zo eenduidig en vaststaand als we denken.

Spelen met vooroordelen

De auteur Hafid Bouazza gelooft niet in 'schrijvers tussen twee culturen'. Kunst kan volgens hem niet voortkomen uit een identiteitscrisis, maar is een individuele expressie van de individuele kunstenaar. Dit vertelt Henriette Louwerse, die promoveerde op het werk van Bouazza, in haar lezing. Waarom zoeken we altijd naar sporen van de schrijver's afkomst? Bouazza pleit voor individualisme en wil geen 'migrantenschrijver' zijn. In zijn boeken speelt hij met de verwachtingen van de lezer, die zijn boeken afspeurt naar exotische uitdrukkingen en culturele clichés. Zo schetst hij in een van zijn boeken een dorp in Marokko, dat op het eerste gezicht lijkt te voldoen aan een typisch exotisch landschap. Maar de gebeurtenissen in het verhaal worden steeds belachelijker en satirischer, totdat de lezer doorkrijgt dat Bouazza hen helemaal niet mee wou nemen naar zijn 'geboortedorp', maar speelde met hun vooroordelen.

Verschillende soorten nomaden

Om een nomade te zijn hoef je niet te reizen of van plaats te veranderen, stelt dr. Birgit Kaiser, universitair docent in Vergelijkende Literatuurwetenschap. Het heeft meer te maken met het veranderen van gewoontes of levenswijze. Prof. dr. Johan Goud laat zien dat er verschillende vormen zijn van thuisloosheid. Zo speelt thuisloosheid een rol in de boeken van Abdelkader Benali, die in zijn werk speelt met identiteit. Arnon Grunberg ziet schrijven als een utopisch project om grenzen te vervagen. Ook dichter Celan, die in zijn gedichten de waanreis beschrijft die hij maakte door zijn psychische problemen, zou je als 'een ontwortelde' kunnen zien. Misschien moeten we nomadisme meer zien als een manier van denken waarbij het idee van een vaststaande identiteit overschreden wordt, in plaats van een letterlijke verplaatsing.

Cultuurkritiek

Toch kan een nomade wel degelijk een nieuw perspectief laten zien. Sjoerd-Jeroen Moenandar illustreert hoe de positie van een buitenstaander een verzet kan bieden tegen de grote verhalen, en de status quo in de maatschappij. Verhalen kunnen een pleidooi zijn voor meerstemmigheid. Zo vertelt schrijver Rachida Lamrabet het verhaal van een Belgische gynaecoloog die zich heeft verdiept in 'de gedachtewereld van zijn Marokkaanse medemens'. Dolblij roept hij tegen een Marokkaans stel in het Arabisch: “Gefeliciteerd, het is een jongentje!” De Marokkaanse moeder is echter helemaal niet blij, beïnvloed door de negatieve beeldvorming over Marokkaanse probleemjongeren is ze bang dat haar zoon zal ontsporen. Lamrabet laat hiermee zien dat culturele minderheden zich de dominante cultuur soms sneller eigen maken dan omgekeerd, maar niet kunnen ontworstelen aan vooroordelen.

Wortelen

Laten we kijken naar 'wortelen' in plaats van 'ontwortelen', stelt Dirk van Weelden voor. Ontwortelen overkomt je meestal, maar wortelen, deel van iets gaan uitmaken en je weg vinden, is een bewust proces waarbij het beeld van jezelf én je wortels aan verandering onderhevig zijn.

Meer weten? Kijk dan de middag terug, met bijdragen van Mustafa Stitou, Jos Joosten, Sjoerd-Jeroen Moenander, Henriëtte Louwerse, Ieme van der Poel, Abdelkader Benali, Johan Goud, Yra van Dijk, Ton Naaijkens, Dirk van Weelden en Birgit Kaiser.