In de afgelopen jaren verscheen bij Studium Generale de blogreeks 'Wetenschap in Hollywood: over de zin en onzin van wetenschap in films'. Een thema wat nu ook door andere media wordt opgepikt. Dit voorjaar hebben we dit kunnen vertalen naar de serie 'Movies & Science', door de samenwerking met filmtheater 't Hoogt. Het idee is simpel: een film kijken in de bioscoop met daarbij een korte inleiding en uitgebreide nabespreking door één of meerdere experts. Op 14 april was de premiere met de science-fiction film Gattaca (1997). Prof. dr. Edwin Cuppen sprak met het publiek over mensverbeterende technieken, genetische testen. Wat denk je zelf: bepaalt je DNA wie je bent?
Gattaca
Het verhaal speelt zich af in de niet zo verre toekomst en schetst een zeer plausibel beeld van een toekomst waarin men niet discrimineert op basis van afkomst, maar DNA. De hoofdpersoon is Vincent, hij is een 'in-Valid', oftewel een op natuurlijke wijze verwekte persoon. Hij is daardoor niet 'perfect', hij heeft slechte ogen en een hartdefect. Vanwege zijn genetische achtergrond, mag hij alleen ondergeschikt en dienend werk doen. Hij wil graag astronaut worden en om zijn droom te verwezenlijken koopt hij de identiteit van de gehandicapt geraakte 'Valid' Jerome. Een zogenaamde 'borrowed ladder', waarbij de ladder refereert aan de structuur van DNA. Met het materiaal van Jerome, zoals bloed en urine, kan Vincent belangrijke tests doorstaan en ruimtevaarder worden. De 'Valids' zijn geselecteerd op basis van pre-implantatie genetische diagnostiek (PGD), om er zeker van te zijn dat zij de beste erfelijke eigenschappen hebben. Deze liberale eugenetische (rasverbeterende) maatschappij ligt veel minder ver van de werkelijkheid dan je misschien denkt. PGD is gebruikelijk bij het selecteren van embryo's voor ivf-behandelingen, plus een voorstel voor het gebruik van biometrische ID-kaarten (zoals in de film) ligt al klaar in bijvoorbeeld Groot-Brittannië. Ook de Nederlandse overheid wilde biometrische technieken gaan gebruiken voor het nieuwe paspoort, maar vanwege de onzekerheid over de veiligheid en betrouwbaarheid ligt de implementatie stil. identiteitsdiefstal ligt, net als in de film, op de loer.
Bepalen je genen wie je bent?
De naam 'Gattaca' wordt gevormd door de combinatie van de vier nucleotiden die gezamenlijk, als DNA, in staat zijn om genetische eigenschappen over te dragen:G = Guanine; A = Adenine; T = Thymine en C = Cytosine. De film geeft een kritische blik op de voortplantingstechnieken die de eugenetica faciliteert en de mogelijke gevolgen van zulke technologische ontwikkelingen op de maatschappij. Bovendien stelt de film genetisch determinisme aan de kaak: in hoeverre worden wij gestuurd door onze genen? Vincent, hoewel genetisch ondergeschikt, is vaak superieur aan 'Valids' in competitieverband, door zijn wil om te winnen en zijn doorzettingsvermogen. Het doet de vraag rijzen of genetische testen wel kunnen voorspellen hoe iemand zal presteren in de toekomst. Treffend verwoord door Vincent als hij zegt: 'there is no gene for fate'en de reclameslogan van het bedrijf Gattaca: 'unfortunately there is no gene for the human spirit'. De invloed van onze genen op wie wij zijn, hoe we ons gedragen en zelfs hoe we ons voelen blijft iedereen bezig houden. De invloed is er wel, maar deze is beperkt. Wanneer je een heel genoom in kaart brengt, zoals prof. Cuppen zelf heeft laten doen. Niemand zal daar aan af kunnen lezen of hij sportief is, of aggressief, wel of hij kans heeft op bepaalde ziektes. Al wil dat niet zeggen dat hij die ziektes ook daadwerkelijk krijgt.
Kinderen ontwerpen
Gattaca weerspiegelt ook hoe een deel van het publiek de genetica ziet: als een kwade wetenschap die doordringt in onze maatschappij en onderdrukkende technologieën kan voortbrengen. In zijn recensie voor vaktijdschrift Nature Genetics stelt moleculair bioloog Lee M. Silver dan ook dat alle genetici deze film zouden moeten zien om de terughoudendheid van leken ten aanzien van het vakgebied te begrijpen. Frappant detail: een deel van de marketingcampagne voor de film bestond uit advertenties die mensen opriepen te bellen om hun kinderen genetisch te modificeren – er waren duizenden respondenten, dus er is wel degelijk een markt voor. Volgens prof. Cuppen is dit ook logisch, vanuit de evolutie willen wij onze kinderen het beste meegeven. Als we vantevoren kunnen aangeven dat een kind gezond of bijv. heel intelligent ter wereld komt zullen we daar voor gaan. In de nabespreking vraagt Cuppen aan het publiek of zij het wenselijk vinden om selectie te gebruiken in voortplanting. De concensus leek dat als er op die wijze ziektes kunnen worden voorkomen dit een goed idee is. Maar dan blijft de vraag: wat is ziekte? Pas geleden werd de niet-invasieve prenatale trisomie-test ingevoerd. Iedereen kan nu testen of het ongeboren kind het syndroom van Down krijgt. Op die manier zal het aantal mensen met Down drastisch afnemen, maar je kunt je afvragen of dat echt nodig is. Daarbij komt dat het stigma waarschijnlijk zal groeien, als iemand dan een baby krijgt met Down kunnen mensen beschuldigend vragen waarom de ouders dit niet hebben voorkomen.
Op 28 mei is de volgende Movies & Science, dan draaien we de documentaire Coming Soon: Refugees - Who needs them?, over de hervestiging van studenten in Nederland. De filmmaker zelf zal deze inleiden, in het nagesprek schuiven dr. Antoine Buyse (Universitair hoofddocent en senior onderzoeker bij het Studie- en Informatiecentrum Mensenrechten (SIM) en lid van de Jonge Akademie van de KNAW) en vluchteling Himan aan. Meer weten over wat je DNA over je zegt? Bekijk de lezing van prof. dr. Edwin Cuppen 'Je genoom in kaart'.
