Deze column werd afgelopen seizoen door prof. dr. Joop Schippers (Hoogleraar Arbeidseconomie, UU) uitgesproken tijdens het Science Café op 30 september.
De ergste vorm van economische onveiligheid is als je vandaag niet weet of je morgen nog wel brood voor je kinderen kunt betalen. Gebrek aan geld voor de huur van volgende maand of voor nieuwe schoenen als de oude onverhoopt kapot gaan, is net iets minder prangend, maar veroorzaakt evenzeer gevoelens van economische onveiligheid. Economische onveiligheid hangt vooral samen met armoede of dreigende armoede. En naarmate behoeften onderin de piramide van Maslow meer in het gedrang komen, nemen de gevoelens van onveiligheid toe.
Minimumloon
Tegen economische onveiligheid (en armoede) bestaat slechts één adequate remedie: werk! Natuurlijk, je kunt de loterij winnen. Maar na verloop van tijd ben je door de gewonnen som heen. Tenzij die zo groot was, dat je een deel van het geld kunt beleggen. Maar ook dat - zo weten de rijken onder ons - is tegenwoordig een hachelijke onderneming. En de kans dat je nog eens wint, is klein. Natuurlijk, je kunt een rijke man of vrouw trouwen. Maar de kans dat hij of zij je niet trouw blijft en bezwijkt voor de avances van (nieuwe) 'golddiggers', is aanzienlijk. Je kunt dus maar beter - zo noemen beleidsmakers dat - economisch zelfstandig zijn. Als economisch zelfstandig geldt iedereen die op eigen kracht in staat is ten minste 70 procent van het wettelijk minimumloon te verdienen. Dat is weliswaar geen vetpot, maar je kunt er in principe van leven (tenzij bijvoorbeeld de wasmachine kapot gaat of je fiets wordt gestolen). In Nederland is momenteel 78 procent van de mannen en 52 procent van de vrouwen in de leeftijdscategorie van 20-65 jaar economisch zelfstandig. Van de vrouwen die niet economisch zelfstandig zijn en dus in de gevarenzone zitten, heeft een derde een uitkering, een derde teert op de zak van de partner en een derde heeft werk dat te weinig oplevert. Of vanwege het kleine aantal uren of vanwege de erbarmelijke betaling. Ook hier hebben beleidsmakers een label voor bedacht: 'working poor'. Mede door de werking van het minimumloon hebben we er daar niet veel van in Nederland. Sterker, van degenen die meer dan 20 uur per week werken, is meer dan 80 procent economisch zelfstandig.
Rol van de verzorgingsstaat
Als gevolg van de crisis hebben de laatste jaren enkele honderdduizenden mensen in Nederland hun baan verloren of hun opleiding afgerond zonder een baan te kunnen bemachtigen. Weliswaar voorziet de Nederlandse verzorgingsstaat voor de meesten van hen krachtens de sociale zekerheid in een inkomensvervangende uitkering, maar die is flink lager dan het oorspronkelijke inkomen en bereikt al snel een niveau waarbij forse ingrepen in de persoonlijke uitgaven noodzakelijk zijn. Dat heeft ook weer repercussies voor de bestedingen van mensen bij Jumbo, Gamma of de HEMA. Zij zien hun klandizie teruglopen, terwijl die van de voedselbanken hand over hand toeneemt. Zo belandt de economie in een neerwaartse spiraal, die zonder ingrijpen van de overheid niet kan worden doorbroken.
Werkloos
Nu bedraagt het aantal werklozen in Nederland nog altijd 'slechts' 700.000 en hebben zij vrijwel allemaal nog steeds een dak boven het hoofd en een – zij het steeds kariger belegde – boterham op de plank. Dat zijn nog geen aantallen die de samenleving ontwrichten. Daarnaast gaat het de overgrote meerderheid van de bewoners van dit land nog altijd naar den vleze. Toch vormt een groeiende groep werklozen die hun economische zelfstandigheid verliezen in verschillende opzichten een risico voor de samenleving. Niet zelden verliezen zij ook hun vertrouwen in de politieke en maatschappelijke instituties en ook de zegswijze 'ledigheid is des duivels oorkussen' kan tot op zekere hoogte empirisch worden onderbouwd. Daarmee zij overigens niet gezegd dat alle werklozen criminelen of politiek extremisten zijn. Verre van dat! Het is bijzonder om te zien hoeveel veerkracht mensen tonen en wat werklozen bijvoorbeeld betekenen binnen vrijwilligerswerk of zorg.
Op het goede pad
Ook op lange termijn ondermijnt een gebrek aan economische zelfstandigheid de samenleving. Het is geen goed voorbeeld als jongeren zien dat hun ouders de hand moeten ophouden en ledig thuis zitten. Langdurige werkloosheid blijkt een bijna erfelijk karakter te hebben, zoals even zeer blijkt dat ook economische zelfstandigheid een sterke padafhankelijkheid kent: zit je eenmaal op het pad van economische zelfstandigheid dan is de kans groot dat je die route ook blijft bewandelen.
Tegen die achtergrond geldt zowel nationaal als internationaal bezien: het beste veiligheidsbeleid is werkgelegenheidsbeleid en beleid gericht op het bevorderen van economische zelfstandigheid. Naarmate dergelijk beleid succesvoller is, kun je meer op traditioneel in- en extern veiligheidsbeleid besparen.
