Wie was de eerste vrouwelijke student in Nederland? Aletta Jacobs, toch? Niet veel mensen weten dat er al veel eerder een vrouw studeerde aan de universiteit, Anna Maria van Schurman. Hoe lukte het haar om in de zeventiende eeuw als vrouw binnen te komen aan de net opgerichte Universiteit Utrecht? Een toevallig gelukje, of een kwestie van veel doorzettingsvermogen? En waarom kon een Utrechts wonderkind enkel verstopt in een nis achter een gordijn colleges bijwonen, terwijl ze internationaal faam behaalde in academische kringen?
Dit artikel valt onder het dossier: Vrouwen in de wetenschap.
Anna Maria van Schurman (1607-1678) werd in 1607 geboren in een protestants gezin in het katholieke Keulen. Toen ze zes was, vluchtte het gezin naar Utrecht waar ze gingen wonen aan het Domplein. Anna Maria van Schurman kon goed leren. Haar vader stond toe dat ze als een van de weinige vrouwen in die tijd Latijn leerde. Later leerde ze maar liefst dertien andere talen. Ze had een grote interesse voor theologie, geschiedenis, aardrijkskunde en wiskunde, was goed in kunst en schreef veel gedichten.
Studeren aan de universiteit Utrecht
In 1636 werd de Universiteit Utrecht geopend en Anna Maria van Schurman werd, als beste latiniste van de stad Utrecht, uitgenodigd om een gedicht te schrijven voor de opening. In haar gedicht heeft ze kritiek op de uitsluiting van vrouwen aan de universiteit. Door haar uitzonderlijke kennis en haar contact met buurman Gisbertus Voetius, één van de eerste hoogleraren aan de universiteit, kreeg ze als enige vrouw toestemming om colleges bij te wonen, waar ze vakken geneeskunde, letterkunde en theologie volgde. Hiermee was ze niet alleen de eerste student van Nederland, maar zelfs van Europa. Toch gebeurde dit niet in alle openheid. Ze kon alleen colleges bijwonen weggestopt in een nis met een gordijn ervoor om niet voor teveel opstoot te zorgen onder de mannelijke studenten. Wel was het Anna Maria die met haar talenten de Universiteit Utrecht in het buitenland op de kaart zette. Vaak noemde men haar naam in één adem met de universiteit.
Aletta Jacobs vs. Anna Maria van Schurman
Waarom kennen veel mensen Aletta Jacobs wel en Anna Maria van Schurman niet? Toen Aletta Jacobs in de negentiende eeuw werd toegelaten aan de Universiteit van Groningen was de discussie over onderwijs voor vrouwen al veel verder opgang. Onder leiding van minister Thorbecke kwam er speciaal onderwijs voor meisjes. De eerste feministische golf kwam op en Aletta Jacobs kreeg veel bekendheid met de belangrijke positie die ze innam in deze beweging. In de tijd van Anna Maria werden vrouwen überhaupt niet als geschikt gezien voor de wetenschap, Anna Maria werd neergezet als uitzondering, een wonderkind. Er werd gezegd dat ze 'een mannenziel in een vrouwenlichaam' had. Ze kreeg bekendheid met haar kennis, haar kuisheid maar ook doordat ze werd gezien als 'rariteit'. Ook zij maakte zich sterk voor het studeren van vrouwen, maar voerde deze discussie vooral in de hogere klassen. Doordat ze veel in het Latijn schreef waren haar teksten niet voor iedereen toegankelijk. Waar Aletta Jacobs symbool werd voor een omslag, bleef Anna Maria een incident en raakte ze in de vergetelheid.
Wetenschap voor vrouwen?
Anna Maria van Schurman bouwde een groot netwerk op in literaire en geleerde kringen zowel in Nederland als daar buiten. Dit was deels te danken aan het gedicht dat ze had geschreven bij de opening van de universiteit, dat in vele Europese kranten kwam en haar veel bekendheid gaf. In veel gedichten van anderen uit die tijd wordt ze genoemd. Ook maakte ze deel uit van de 'Republiek der letteren' een Europese geleerdengemeenschap waarin de leden elkaar brieven stuurden en bezochten. Zo had ze contact met niemand minder dan Descartes, Jacob Cats, Marie du Moulin, Dorothea Moore, koningin Christina van Zweden en met de dichters Barlaeus en Constantijn Huijgens. Een van haar leermeesters was de theoloog Andreas Rivet, theoloog en opvoeder van koning Willem II, waarmee ze discussieerde over de vraag of vrouwen wetenschap konden beoefenen. Naar aanleiding hiervan schreef ze in 1638 Dissertatio de ingenii muliebris ad doctrinam & meliores litteras aptitudinewaarin ze stelde dat vrouwen zeer geschikt waren voor het beoefenen van wetenschap. Wel beperkte ze zich tot een bepaalde groep vrouwen, die de nodige financiële middelen heeft en niet te veel huishoudelijke taken op zich hoeft te nemen. Wetenschap voor vrouwen ziet ze als een goede bezigheid voor binnenshuis en intellectuele ontwikkeling moet in het teken staan van liefde voor God, niet met als doel een baan op de arbeidsmarkt te krijgen. Daarom richt Anna Maria zich vooral op vakgebieden die nauw samenhangen met theologie, waaronder letteren. Zelf had ze dit voorrecht doordat ze uit een gegoede familie kwam, bovendien was ze ongehuwd, ze had haar vader op zijn sterfbed moeten beloven dat ze nooit zou trouwen zodat ze zich volledig op haar studie kon richten. Het was vooruitstrevend dat Anna Maria als een van de eersten stelde dat vrouwen moeten kunnen studeren, alhoewel die ideeën wel voortkwamen uit het heersende idee dat (rijke) vrouwen toch veel vrijetijd hadden, terwijl mannen moesten werken.
Wetenschap voor iedereen?
Tegenwoordig hebben we als doelstelling dat de universiteit toegankelijk moet zijn voor iedereen, ongeacht je geslacht of het inkomen van je ouders. Bij de Uithofdebatten stelden we de vraag: 'Is het hoger onderwijs tegenwoordig echt voor iedereen toegankelijk?' Meer weten over Anna Maria van Schurman? RTV Utrecht maakte een reportage over de geschiedenis van de Universiteit Utrecht en het leven van Anna Maria van Schurman.
Volgende week meer over vrouwen in de wetenschap.
Nienke de Haan, stagiaire bij Studium Generale maakt wekelijks een blog over vrouwen in de wetenschap.
