Is het ergens anders, tijdelijk op stand-by of geheel verdwenen? Je kunt ervaringen hebben die met de huidige overheersende visie van de neurowetenschap, waarin je hersenen je bewustzijn bepalen, niet te verklaren zijn. Zo hebben patiënten met een hartstilstand in een vijfde van de gevallen herinneringen aan de tijd van hun reanimatie, de tijd dat ze klinisch overleden waren. Pim van Lommel, cardioloog en bekend van het boek 'Eindeloos bewustzijn', kwam door zijn beroep veel in aanraking met mensen met een dergelijke ervaring en heeft hier de afgelopen twintig jaar onderzoek naar gedaan. In de tweede lezing uit de serie Op 't randje vertelt Van Lommel over zijn onderzoek, ontdekkingen en de wrijving met de huidige wetenschap over de relatie tussen hersenen en bewustzijn.

Universaliteit
Een BDE is een bijzondere vorm van bewustzijn die zich meestal voordoet tijdens levensbedreigende situaties als hartstilstand en coma, maar die ook soms spontaan of bij meditatie voorkomt. Het bijzondere is dat de BDE universele elementen kent en zeer veel impact heeft op degene die het meemaakt. Elementen als een tunnel van licht, ontmoetingen met overleden dierbaren, een terug- of vooruitblik op het leven, een gevoel van eenheid en uittreding uit het lichaam komen terug in de verhalen en zijn onafhankelijk van leeftijd, opleidingsniveau, tijd en/of cultuur. Vaak is er na de ervaring een persoonlijkheidsverandering.

Het bijzondere en ongrijpbare van deze ervaring is dat het zich voordoet op het moment dat er geen bewustzijn is. Mensen die klinisch dood zijn, waar het EEG vlak is en die geen enkele reactie meer geven, worden succesvol gereanimeerd en kunnen soms tot in detail vertellen hoe hun reanimatie is gegaan, wie er bij was, wat er is gebeurd. En dit is nu juist ook het moeilijke aan het onderzoek naar BDE. Veel wetenschappers gaan er vanuit dat de hersenen bepalen wie wij zijn en als daar geen activiteit meer is, dat er dan ook geen bewustzijn of herinnering kan zijn. De BDE sluit hier niet bij aan. Objectieve gevolgen van een BDE zoals persoonlijkheidsveranderingen en een eventuele beschrijving van het gebeurde worden beschreven en gemeten.

Gezonde wetenschap
Ondanks dit objectieve aspect ondervindt Pim van Lommel veel tegenstand. Hoe wetenschappelijk is een onderzoek naar iets wat niet kan worden aangetoond? Pim van Lommel geeft aan dat het ontkennen van de BDE een tekort is van de huidige wetenschap. Hij wijt het aan te sterke angst om huidige dogma's los te laten, iets wat gezonde wetenschap en vooruitgang tegenwerkt. Wetenschappers moeten iedere vraag kunnen stellen en ieder scenario kunnen onderzoeken. Enkel het feit dat deze visie op bewustzijn niet strookt met de huidige gangbare theorie, mag niet uitmaken.

Een nieuwe theorie
Om de BDE te kunnen verklaren, ontkent Pim van Lommel dat ons bewustzijn een product is van ons brein. Maar waar komt het dan wel vandaan? Van Lommel heeft een theorie van een bewustzijn dat los van het lichaam bestaat. Hij stelt de hersens voor als ontvangers van het bewustzijn, net zoals een radio muziek ontvangt maar zeker niet zelf maakt. Het bewustzijn zou dus niet ophouden bij het overlijden, maar enkel de frequentie verliezen met het lichaam. Mensen met een BDE verlaten het wakend bewustzijn en zien een stukje van het eindeloze bewustzijn. Dit zou verklaren dat mensen hun reanimatie kunnen meemaken en überhaupt een ervaring kunnen hebben en herinneren in de tijd van hun reanimatie of coma.

Onmeetbaar bewustzijn
De bijna-dood-ervaring erkennen is één maar een nieuwe verklaring is iets anders. En met de theorie van Van Lommel begint het grote speculeren. De relevantie van het onderzoek kan echter groter zijn dan enkel het verklaren van een bijna-dood-ervaring. Wat zijn bijvoorbeeld de gevolgen voor de mening over abortus, euthanasie en donorschap? De BDE is niet te voorspellen en dus is het bewustzijn van een klinisch overleden patiënt met de huidige stand van de medische wetenschap ook nog niet te meten. We weten niet wat iemand zelf mee krijgt van de beslissingen die over iemands leven of organen genomen worden.

Kortom, Pim van Lommel toont een visie waarin het bewustzijn los staat van het lichaam en hij heeft op deze manier een theorie ter verklaring van de bijna-dood-ervaring gevormd. Deze theorie is nog niet voor iedereen te rijmen met de huidige wetenschap. Dit vanwege het subjectieve karakter en wellicht de botsing met de huidige visie op de relatie tussen hersenen en bewustzijn.

Kijk de volledige lezing hier terug. Aanstaande dinsdag spreekt prof. Paul Ziche (Wijsbegeerte, UU) over buitenbeentjes in de wetenschap: Genie of gek?