Dialoog diners
"Een dader die ver voor het einde van zijn celstraf alweer op vrije voeten komt, dat voelt onrechtvaardig en is niet uit te leggen aan slachtoffers. Dat gaat daarom vanaf vandaag veranderen; straf is straf.” Aldus voormalig minister Rechtsbescherming Sander Dekker. Intuïtief misschien geen gekke redenering. Maar maakt strenger straffen de samenleving rechtvaardiger en veiliger? Tijdens het eerste Dialoog Diner gingen we met criminoloog Laura van Oploo, schrijver en filosoof Lotje Steins Bisschop én de zaal het gesprek aan.
Drie vragen om over door te filosoferen de volgende keer dat je het in gesprek gaat over criminaliteit en straf.
1. Wat is het doel van straf?
Wie een misdaad begaat moet daarvoor boeten, is vaak het idee. Dat hoor je ook terug in de woorden van de voormalig minister. In het strafrecht willen we vaak veel met een straf: het moet een afschrikkend effect hebben, er moet boete gedaan worden, de samenleving moet er veiliger van worden, én de dader moet er beter uitkomen. Hoe realistisch is het om al die doelen te verenigen? En als je moet kiezen, welk doel weegt voor jou dan zwaarder?
Een van de eerste vrouwelijke juristen in Nederland, Clara Wichmann, vond dat vergelding, of boete doen, helemaal geen doel van straf moest zijn. Is het niet een taak aan ons als samenleving om over onze primaire emoties als woede, angst en wraak heen te stappen? Wichmann vindt vergelding een zwaktebod. Kunnen we niet beter onze tijd en energie steken in het aanpakken van de oorzaken van misdaad, in plaats van wraakgedachten? Haar idee staat haaks op wat veel mensen zien als rechtvaardige straf. Je mag het er ook gerust mee oneens zijn. Maar soms kan denken over radicale alternatieven je wel helpen om beter scherp te krijgen waar jij voor staat.
2. Laten we ons beeld van ‘de misdadiger’ bepalen door een kleine minderheid?
Wanneer je tafelpartner begint over veiligheid en levenslange gevangenisstraffen, vraag je dan samen eens af: wat weten we eigenlijk van de ‘gemiddelde misdadiger’? Eén van de boodschappen van het boek ‘Dodelijke gekte’ van filosoof Lotje Steins Bisschop en journalist Rosalie Herderschee is dat we ons beeld van moordenaars baseren op bizarre misdaden. Logischerwijs zijn excentrieke moorden een onuitputtelijke inspiratiebron voor schrijvers en filmmakers. Een gevaarlijke ‘gek’ die onvoorspelbaar gedrag vertoont en tot gruwelijke daden in staat is, leent zich nu eenmaal goed voor verhalen. Maar moorden die gepleegd worden door mensen met een psychische stoornis vormen met afstand de uitzondering in Nederland: slechts 3,5 procent.
Deze nuancering van het beeld van moord onderschrijft ook hoogleraar Geweld en Interventies Marieke Liem in het boek: “Een moord is meestal veel banaler dan we denken; vaak is het simpelweg een klap te veel in een gewelddadige omgeving. Het is allemaal niet zo groots, meeslepend of sensationeel.”
3. Wat doet een gevangenisstraf met je?
In de vrije buitenlucht filosoferen over het nut van straf is iets anders dan het zelf ondergaan. Stel je voor dat de celdeur achter je dichtgaat en je vanaf dat moment bent overgeleverd aan de wil van iemand anders. Dat is geen makkie, vertelt criminoloog Laura van Oploo: “Al je autonomie wordt je ontnomen: er wordt bepaald wanneer je eet, wanneer je lucht, wanneer je arbeid verricht… Daarnaast is er een totaal gebrek aan prikkels.” Dat is ook terug te zien in het brein van mensen die opgesloten zitten. Na drie maanden nemen de hersenfuncties die te maken hebben met zelfregulatie af, zo blijkt uit onderzoek. Zit je opgesloten dan vind je het na verloop van tijd lastiger om goed te plannen, je te concentreren en je impulsen te controleren. Niet gek, in een setting waar anderen alles voor je bepalen. Sta je dan opeens weer op vrije voeten, dan komt er ineens van alles op je af. Hoe langer je iemand opsluit, hoe moeilijker het wordt om te re-integreren. Dat vergroot de kans op terugval in de criminaliteit. Je kunt je daarmee afvragen of de gevangenis haar doel bereikt. Laura van Oploo: “Criminologen weten het al lang: langer straffen werkt niet.”
Kijktip | Wil je verder nadenken over andere visie op misdaad en straf? De documentaire ‘Bastøy: Een gevangenis zonder tralies’ geeft een inkijkje in het leven in een bijzondere Noorse gevangenis.
Zin gekregen in meer aannames bevragen onder het genot van een driegangendiner? Kom dan naar de volgende editie van het Dialoog diner in de NAR op 27 mei: geef je niks om dieren als je vlees, zuivel en eieren eet?
