Heilige huisjes
Normen veranderen snel. Dat laat religiewetenschapper dr. Ernst van den Hemel zien. Hij opent zijn lezing 'Wat geloven we?' met twee foto's: één van Brigitte Bardot in bikini, en één van een moslima in boerkini omringd door politie. Sprak men in de jaren '50 nog over de bikini als een schandalige aanwezigheid van vrouwelijk naakt, in 2016 is het de norm. Jezelf blootgeven is niet langer provocatief, maar wordt verwacht. Daar niet aan meedoen wordt nu gezien als een gebrek aan vrije keuze. De boerkini-discussie is een voortzetting van een ouder debat: bedreigt religieuze vrijheid de rechten van vrouwen en minderheden? Dat is een valse tegenstelling, stelt Van den Hemel. Om er achter te komen hoe ons beeld van religie gevormd is moeten we ons zelfbeeld onder de loep nemen. Waarom hechten we zoveel waarde aan secularisme, maar valt ook vaak de term 'joods-christelijke-traditie'? Welke rol heeft religie in Nederland?
Nederlands seculiere mythe
“Het Nederlandse zelfbeeld is gebouwd op een mythe,” zegt Van den Hemel. We zien individualisme, tolerantie en vrijheid, als typisch Nederlandse kenmerken. Religie, dat is iets waarvan we ons in de jaren '60 met de ontzuiling succesvol van bevrijd hebben. Verworvenheden uit die tijd, zoals de emancipatie van vrouwen en homo's, worden gebruikt om mee te schermen in het islam-debat. Zo zei Pim Fortuyn: “Ik heb geen zin om dat pad van homo-emancipatie weer helemaal opnieuw te bewandelen.” Politici portretteren de ontwikkeling van samenlevingen graag lineair, waarbij wij, de blanke westerse naties, bovenaan de ladder staan en andere landen die 'nog niet zo ver zijn' in het secularisatieproces vanzelf zullen volgen. Van den Hemel: “Dat verhaal is een zeer selectieve blik op de werkelijkheid.”
Het beeld dat daarbij wordt neergezet van religie is essentialistisch en statisch, alsof religie niet op verschillende manieren beleefd en gepraktiseerd kan worden, of kan veranderen door de tijd heen. Daarnaast is religie ook in Nederland nog lang niet verdwenen. Als je een Nederlander vraagt: “Geloof jij in een God die zich direct met jou bezighoudt?”, zal het antwoord waarschijnlijk "nee" zijn. Toch gelooft tweederde van de Nederlanders wel dat er 'iets' is, zo blijkt uit het onderzoek 'God in Nederland'(2016). In een klein aantal westerse landen neemt het aantal kerkgangers, net als in Nederland, af maar wereldwijd is meer dan 80 % van de bevolking religieus, en dit percentage neemt toe. Zowel in Nederland, als in de rest van de wereld blijft religie dus van betekenis.
Religieuze wortels als gemeenschappelijk verhaal
In de Nederlandse politiek gebeurt iets geks. Enerzijds zetten we “onze” vrijheid, emancipatie en secularisatie af tegen 'de moslimcultuur', anderzijds grijpen politici terug op 'onze joods-christelijke wortels' in de zoektocht naar een gemeenschappelijk verhaal. Om dat te begrijpen moeten we terug naar 1991. Het multiculturalismedebat is in volle gang. Politicus Frits Bolkestein wijst op de schaduwkanten van het multiculturele beleid, en noemt zichzelf een 'cultuurchristen'. Ook politici die volgen, beroepen zich niet op Nederland als seculier land, maar als “joods-christelijk-humanistisch”. Ze benadrukken traditionele culturele waarden, samenhangend met religie. Zo zei Pim Fortuyn: “Een godsdienst kan men verlaten, zoals er in ons land op grote schaal gebeurt. Een cultuur kan men echter niet verlaten.” Het is politici duidelijk dat we een gemeenschappelijk verhaal nodig hebben, en voor dat verhaal blijkt religie nog uitstekend te gebruiken. Dat diezelfde culturele religieuze waarden ooit vrouwen beletten in bikini naar het strand te gaan, ervoor zorgen dat homo's niet op straat konden zoenen, en vrouwen niet mochten werken, wordt daarbij maar eventjes vergeten. Van den Hemel: “Vaststaande begrippen staan op z'n kop. Wat ooit werd gezien als het toppunt van secularisatie, wordt nu gezien als 'onderdeel van de joods-christelijke-cultuur.”
Volgens Van den Hemel is de scheidslijn tussen 'gelovig' en 'ongelovig' niet meer zo relevant. Je kunt beter kijken naar hoe mensen geloven, en wat geloof voor mensen betekent. Religie is niet per se een keurslijf, net zoals secularisme niet per se vrijheid betekent. Want als je alleen 'vrij' bent wanneer je een spijkerbroek draagt, met veel mensen naar bed gaat en geen religie hebt, wat betekent die vrijheid dan nog? Ook individualisme kent groepsdruk. Zoals Brigitte Bardot zich in haar bikini verzette tegen de heersende norm van kuisheid, zo verzet de vrouw in boerkini zich tegen de heersende norm van naaktheid. Het is een vrije keuze om wel iets om je lichaam te dragen op het strand, net zoals het een vrije keuze is om dat niet te doen.
De diversiteit aan geloof in de hedendaagse wereld, daar praten we volgende week verder over met prof. dr. Birgit Meyer, want wie religie wil begrijpen heeft niet genoeg aan het bestuderen van een heilig boek. Hoe geloven we?
