Blik op het Oosten

In het verleden keken we vanuit het Westen vaak gefascineerd naar het Oosten, met de Orient Express kon je de mystieke sfeer van dichtbij meemaken. We lazen de sprookjes van Duizend-en-één-nacht en de boeken van Louis Couperus. Vandaag de dag zijn de beelden uit de Islamitische wereld die op ons netvlies zijn gebrand minder positief. Hoe komt dat en hoe krijgen we een veelkleuriger beeld van het Oosten? Is het erg om stereotypen te hebben? Deze vragen stelden we aan onze vier gasten: schrijver Kader Abdolah, prof. dr. Johan Goud (Religie en Zingeving, UU), programmamaker Michael Schaap (De Hokjesman) en prof. Marcel Poorthuis (Bijbelwetenschappen en Kerkgeschiedenis, UvT).

Geconstrueerde tegenstelling

Wat is het Oosten eigenlijk? Een belangrijke vraag op deze avond, maar niet makkelijk te beantwoorden aldus Goud. We hebben slechts de woorden 'oost' en 'west' bedacht, dat betekent niet dat die indeling recht doet aan de werkelijkheid. "Er is geen binaire, in twee delen denkende, oppositie tussen oost en west. Er is geen reden om in termen van een onverzoenlijke tegenstelling of een onvermijdelijke clash of cultures te denken". Die tegenstelling is geconstrueerd, in werkelijk lopen het oosten en westen door elkaar heen. Maar misschien willen we die tegenstelling wel graag. Volgens Goud zijn hier een aantal redenen voor, waaronder identiteitspolitiek. Het kan tactische waarde hebben om jezelf te labelen: als vrouw, als moslim of, erg geliefd, als slachtoffer. De geleerde Edward Said zei hierover dat een mens in eerste instantie een mens is, pas veel later is hij wit of zwart, Jood of Arabier. "Het is veel interessanter om andere identiteiten te verkennen en contact te maken met andere mensen, dan almaar naar je navel te kijken en te zeggen: dit ben ik."

Verdiepen in 'de ander'

'Dit ben ik' hoorde schrijver Kader Abdolah ineens heel vaak, nadat hij uit Iran naar Nederland vluchtte. Een typisch Westerse uitspraak in zijn ogen. Sinds hij hier woont is hij dat dan ook vaker gaan zeggen, dat heeft hem gemaakt tot de schrijver en persoon die hij nu is. Dat was in Iran nooit gelukt. Daar houdt men meer rekening met anderen, een oud Perzisch gezegde luidt: 'Als je wilt weten wie je bent, moet je weten wie de ander is'. Misschien hebben alle schijvers in Iran daarom wel de grote westerse schrijvers gelezen, denkt Abdolah, van Shakespeare tot de Bijbel. Dat kunnen de schrijvers van hier niet zeggen over de oosterse literatuur. Hoeveel van hen hebben nu echt de Koran gelezen?

Die vermeende desinteresse, daar is prof. dr. Poorthuis het niet helemaal mee eens. Hij doet onderzoek naar beeldvorming over het Oosten en schreef het boek 'Van Harem tot Fitna'.

In de geschiedenis is zeker vanuit het Christendom veel interesse geweest in de moslims en hun heilige boek. Nederland was rond 1900 het grootste moslimland ter wereld, door onze kolonisatie van Indonesië was er daarom veel belangstelling voor 'de ander'. De kentering over het beeld van de islam komt in de jaren '70. De kerk promoot vanaf die tijd de dialooggedachte, maar er vindt ook secularisatie plaats. Opvallend is dat later, na de Salman Rushie-affaire rond 1989, juist links populistische kreten als 'eigen cultuur eerst' is gaan gebruiken. Deze verschillende invullingen bestaan eigenlijk vandaag de dag nog steeds. Positief en negatief oriëntalisme. Het oriëntalisme - de term gebruikt ter aanduiding van de westerse opvatting over het Oosten in culturele zin - herken je in de beelden van de gebouwen, schilderijen en tekeningen die Poorthuis laat zien. Je herkent dan ook bepaalde stereotypen: Joden hebben een grote neus, Arabieren zijn baardige mannen met snode plannen of sexy half-gesluierde vrouwen.

Michael Schaap maakt het programma de Hokjesman (VPRO). In hokjes plaatsen kun je alleen op basis van stereotypen en beeldvorming. Uit interviews die hij deed voor zijn programma bleek dat veel mensen, bijvoorbeeld de Volendammers, hun stereotypen ook wel omarmen. Hij wil nog een uitzending maken over 'oosterlingen', maar de vraag of dat dan Arabieren, Turken of Marokkanen moeten zijn, geeft hem kopzorgen. Het 'Oosten' is ook niet over één kam te scheren, daarvoor beslaat het een té groot gebied met té veel nationaliteiten en geloofsovertuigingen.

Misschien kunnen we de opmerking van Edward Said ter harte nemen en iedereen gewoon als mens zien. Door te praten en interesse te tonen in elkaars cultuur kom je dichter tot elkaar. Het lezen van boeken kan je daarbij helpen, omdat het je dwingt je in te leven in 'de ander'. Toch moeten we de verschillen niet bagatelliseren. Identiteit wordt ook gevormd, juist door het afzetten tegen anderen.

Alle sprekers terugluisteren en zien? Kijk dan 'Blik op het Oosten' terug.

We kregen al een tipje van de sluier van Kader Abdolah over hoe hij Nederland zag. Zijn wij egocentrisch, koud en rationeel? Volgende week staat in het teken van 'Blik op het Westen'. Hoe kijkt men vanuit Egypte, Syrië of Qatar naar hier? Welke rol speelt de media in de beeldvorming? Met o.a. arabiste Petra Stienen, dr. Robbert Woltering (Semitische talen en culturen, UvA) prof. dr. Mineke Schipper (Interculturele Literatuurwetenschap, UL) en Jan Keulen (Doha Centre for Media Freedom, Qatar).