In deze aflevering van de blogserie 'bezit': dr. Frank van Laerhoven. Hij is onderzoeker aan de Faculteit Geowetenschappen van de Universiteit Utrecht.
Natuurlijke hulpbronnen
Van wie is het bos? En hoe kunnen we niet alleen het bos maar ook andere natuurlijke hulpbronnen het best beheren? Geen makkelijke vraag! Uit onderzoek van White en Martin (2002) blijkt dat wereldwijd driekwart van de bossen formeel beheerd wordt door overheden. In de praktijk hebben die overheden vaak niet de capaciteit om een grote rol te spelen in dat beheer. Omdat het daarom de lokale gemeenschappen zijn die dit beheer in handen hebben, kan het bos gekwalificeerd worden als een gemeenschappelijk goed: een zogenaamde common pool resource. Een common is traditioneel een gedeeld stuk grond, in het Nederlands ook wel een meent genoemd. De hele gemeente kon daarin delen. In 1968 voorspelde Garett Hardin op basis van spel-theoretische principes een 'tragedy of the commons'. Bij gezamenlijk beheer van een bron zijn de baten exclusief voor het individu maar komen de kosten voor rekening van alle gebruikers. De 'tragedy of the commons' bestaat hierin dat free-riders door over-exploitatie het in stand houden van de bron onmogelijk maken. Voorbeelden van over-exploitatie zien we in overbevissing van zeeën en luchtvervuiling door verkeer. Een bron zou dus alleen duurzaam beheerd kunnen worden wanneer zij in bezit is van een centrale autoriteit, zoals de overheid of van een private eigenaar. Geheel in de geest van Hardin verschuift het beheer van natuurlijke hulpbronnen in de wereld steeds meer van publiek naar privaat bezit.
Voordelen van gemeenschappelijk beheer
Economen stellen vaak dat privatisering ervoor zorgt dat niet alleen de baten, maar ook de kosten die voortvloeien uit exploitatie voor het individu zijn. Privébezit zou zo een 'tragedy of the commons' voorkomen. Dit theoretisch waterdichte argument loopt echter stuk op de politieke, administratieve en de ecologische werkelijkheid. Een ecologisch systeem kan instorten wanneer het wordt opgesplitst in eenheden die op een niet gecoördineerde manier beheerd worden. In kwetsbare natuurgebieden kan ook onzekerheid bestaan over de plaats waar productie plaatsvindt. Denk aan de visserij die haar opbrengst uit verschillende delen van de oceaan verkrijgt. De productie van het hele gebied kan echter wel stabiel zijn op de lange termijn. Het verdelen van de totale opbrengst van een common over de 'commoners' (degenen die gebruiksrecht hebben) biedt dan meer zekerheid op vaste opbrengst dan privé bezit van een deel van de common zou bieden. Daarnaast zijn er de hoge transactiekosten van de één-op-één onderhandelingen tussen buren die privé bezit van een bron met zich meebrengt. De kosten van informatievergaring en coördinatie zijn in veel gevallen lager bij gemeenschappelijke vormen van beheer. Beheer vanuit een centrale autoriteit zoals een overheid kan minder goed rekening houden met de voorkeuren van groepen mensen; iets dat bij uitstek wel mogelijk is bij gedecentraliseerde vormen van gemeenschappelijk bezit. Kom meer te weten over burgerlokalisme in de lezing 'Beyond the big society' uit de reeks 'Lokaal mondiaal'.
Voorbeelden
Uit onderzoek van Elinor Ostrom blijkt dat mensen wel degelijk in staat zijn een hulpbron in gemeenschappelijk bezit te beheren en in stand te houden. Groepen gebruikers blijken heel vaak in staat om in onderling overleg – dus zonder regulerende overheid of 'een onzichtbare hand' van de markt – regels te formuleren en te hanteren die oogstgedrag door free-riders voorkomen. Eén van de voorbeelden van een oplossing voor the tragedy of the commons, die ergens tussen de extremen van staat en markt ligt, betreft het Mexicaanse ejido-systeem. De kolonisatie van Zuid-Amerika leidde tot grote ongelijkheid in de toegang tot grond, met het latifundia-systeem (een vorm van grootgrondbezit) als exemplarische uitwas. Eén van de uitkomsten van de Mexicaanse Revolutie was een grootschalige landhervorming die landlozen toegang gaf tot gemeenschappelijk beheerde akkerbouw-, weide-, vis- en bosbouwgronden, gecombineerd met stukjes land in privé-eigendom. Als gevolg hiervan wordt zo'n driekwart van Mexico's bossen tot op de dag van vandaag formeel beheerd als een common (Merino-Pérez, 2002). Druk vanuit Amerika en Canada (via NAFTA, het vrijhandelsverdrag tussen Canada, de VS en Mexico) en de Wereldbank heeft ertoe geleid dat het ejido-systeem sinds 1992 steeds meer moet wijken voor private vormen van hulpbronnenbeheer. Ook in de agrarische sector zien we een concentratie van landbezit in met name Oost-Europa. Lees hier meer over landgrabbing.
Zijn commons altijd positief?
Prof. dr. Tom Zwart vroeg aan u of het recht op land in Afrika een ongelijke behandeling van mannen en vrouwen vormt. Van Laerhoven: "In Afrika zijn de rechten op land vaak voorbehouden aan mannen. Die ontkennen dat dit een vorm is van ongelijke behandeling omdat het niet om privébezit maar om collectief eigendom gaat. Bovendien bevat dit stelsel veel waarborgen voor vrouwen. Het blijft passen en meten, en de context – van bijvoorbeeld culturele of historische aard – is erg belangrijk. Maar wanneer die context ongelijkheid tussen man en vrouw bestendigt leidt een gedecentraliseerde vorm van zelfbeheer van gemeenschappelijke hulpbronnen tot een uitkomst die velen van ons toch onwenselijk achten. Net zo min als privé of publiek bezit een exclusieve en gegarandeerde uitweg voor the tragedy of the commons biedt, kan van gemeenschappelijk bezit verwacht worden dat het altijd en overal duurzaam hulpbronnengebruik in de hand zal werken. Maar het vormt in veel gevallen een realistisch alternatief."
De vraag die u doorgeeft
Aan mijn opvolger jurist dr. Bald de Vries vraag ik wie de mondiale commons zoals de bossen, rivieren of bijvoorbeeld de ozon bezit? Zou aanscherping van de regels aangaande het 'bezit' van deze rivaliserende goederen kunnen bijdragen aan het voorkomen van een mondiale tragedy of the commons?
In het volgende blog over 'Bezit' gaat dr. Bald de Vries (Universitair docent en onderzoeker Rechtstheorie en het Staats- en Bestuursrecht aan de Universiteit Utrecht) in op het gebruiksrecht op ons bezit en de verantwoordelijkheid die dit recht met zich meebrengt.
De voorgaande blogs over bezit:
