Een terugblik op het afgelopen jaar
We kijken bij Studium Generale terug op een mooi jaar. Waarin we door discussie elkaar tot denken probeerden aan te zetten over wetenschap en samenleving en de actualiteit.
De inhuldiging van de nieuwe Denker des Vaderlands bij Studium Generale op 23 mei was uiteraard een hoogtepunt dit jaar. Als podium van de Universiteit Utrecht voor symposia, lezingen en debat, een plek voor reflectie op wetenschap en samenleving, was het een eer deze feestelijke wisseling van de wacht te mogen presenteren. Een nationale gebeurtenis die al in De Wereld Draait Door werd aangekondigd en ook best wat weg had van een troonswisseling: inclusief balkonscène waar beide denkers wuifden naar het publiek op het Domplein. Even daarvoor namen we in aanwezigheid van meer dan 200 geïnteresseerden afscheid van Hans Achterhuis en maakten we kennis met de nieuwe Denker des Vaderlands Rene Gude.
Hans Achterhuis noemt zichzelf een tegendenker. Het afgelopen jaar kreeg hij acht maal het podium bij ons en nodigden we denkers uit voor wie Achterhuis sympathie heeft, maar waarmee hij het niet eens is. Door analyse van hun ideeën en confrontatie met die van hemzelf, ontstaat volgens Achterhuis begrip, van de ander, maar belangrijker nog, vooral ook van zijn eigen standpunt. Op uiteenlopende onderwerpen van geweld tot aan levenskunst kruiste Achterhuis de degens met zijn tegendenkers.
Gude presenteerde zich bij zijn aantreden in mei meteen als meedenker. Volgens hem is de tijd van tegendenken voorbij. Hij denkt dat het helpt om mensen te volgen in hun gedachten en die aan te scherpen, door met ze mee te denken. We hebben nieuwe collectieve ideeën nodig om te bepalen waar we als samenleving heen willen. In de jaren zestig en zeventig was Nederland bezig en welvaartsstaat te worden, terwijl we ook nog steeds in het reine moesten komen met de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog. We hadden radicale denkers nodig, die braken met het verleden. We wisten vooral heel goed wat we niet meer wilden. Inderdaad beaamde Hans Achterhuis, daarop, is de angst voor totalitair denken steeds een grote drijfveer voor hem. Met Hannah Ahrend, is hij bang voor te veel eensgezindheid en wantrouwt hij collectief denken.
Meedenken of tegendenken? Het komt vaak terug bij Studium Generale. Kritische reflectie is waar Studium Generale voor is opgericht. Een tegengeluid was zeker in de jaren zestig nodig en effectief! De mens, uitvinder van concentratiekampen, en de wetenschapper in het bijzonder, de uitvinder van de atoombom, hadden hun onschuld verloren. Kritische denkers zetten heel wat onderwerpen op de agenda. Kritiek en zelfkritiek – zeker ook binnen de wetenschap – blijven nodig. De wetenschap mag dan van zijn hoge voetstuk zijn gevallen, maar onderzoek heeft nog steeds veel invloed op de samenleving en bij die invloed hoort verantwoordelijkheid en verantwoording afleggen. Niet voor niets besteedden we acht weken lang aandacht aan wetenschap “op 't randje”. De affaire Stapel staat ons nog helder voor de geest. Belangrijk in deze serie lezingen was het te laten zien dat “'t randje” verschuift. Dat er geen zwart-wit is. In die zin was Stapel geen goed voorbeeld – hij ging er duidelijk overheen. Maar veel vaker worstelen wetenschappers en de samenleving met het grijze gebied. Geen goed en fout, maar “nee, tenzij” of “ja, mits…”
Gude waarschuwt dat je door alleen kritisch te zijn, in een groef kunt raken: de plaat blijft hangen. En daarin heeft hij gelijk. Met een grijsgedraaide plaat bereik je geen gehoor. Maar wat dan wel? Als je mensen wil laten nadenken over de wereld en hun verantwoordelijkheid daarin? Dit voorjaar kwam die vraag expliciet aan de orde tijdens de serie framing food. Obesitas is een groot probleem, in Nederland en ook al in landen als China en Brazilië. Onderzoekers wezen er tijdens de lezingen op dat slimme aanpassingen in de omgeving beter werken dan een opgestoken vingertje om mensen tot ander gedrag te bewegen. Nudging heet dat. Bij beleidsmakers van Obama tot Cameron is dit inmiddels een hype. Je zorgt dat de maatregelen die je neemt aansluiten bij het bestaande gedrag van mensen en maakt gebruik van menselijke behoeften en zwakten. Een eenvoudig voorbeeld, zonder dat de overheid daaraan te pas komt, is de koektrommel boven op de kast zetten. Omdat de mens liever lui is, zullen we veel minder makkelijk grijpen naar de koekjes. Nadruk op bewust handelen en wilskracht, bijvoorbeeld om een moeilijk dieet vol te houden, werkt volgens de nieuwste inzichten averechts.
Ook in de serie over duurzaamheid als wereldbeeld kwam nudging ter sprake – bijvoorbeeld via de campagne van Unilever om mensen bewust te maken van hun watergebruik. Door handige tips die je meteen toe kan passen, voel je je niet schuldig en ben je eerder geneigd tot groen gedrag. Ook de ontwikkeling van de passieve consument, naar mede producent van groene stroom ('prosument'), maakt gebruik van psychologische inzichten om mensen in beweging te krijgen. Als je zelf aan het roer staat en zelf ook financieel baat hebt bij groene stroom, heeft die een grotere kans van slagen.
Het is goed om te onderkennen dat wij mensen voor het grootste deel onbewust en routinematig gedrag vertonen. Dat we eerder in actie zullen komen voor een wenkend perspectief, dat ook onze emotie beroert, dan door rationele analyse van wat er fout is. Toch zijn we ook wezens met bewustzijn en mogen we zeker aan een universiteit bewust onze idealen uitspreken en daarover nadenken. Dat vroegen we bijvoorbeeld in het kader van de Vrede van Utrecht aan internationale denkers zoals Dalrymple, Furedi en Scruton. Vrijheid, gelijkheid en broederschap, wat betekenen die in deze tijd? Steven Pinker gaven we op 4 mei het woord over beschaving.
Als Gude stelt dat we moeten benoemen wat we wel willen, is dit wat hij bedoelt. Hierin sluit hij aan bij Joep Dohmen en Maarten van Buuren, die via het denken over Levenskunst, een positieve moraal willen vinden. Dus geen verboden en geboden, maar wel een kader waardoor we kunnen praten over de richting die onze levens en de samenleving, de wetenschap en het denken, op kunnen gaan. Kritisch zijn, zonder tegen te zijn, hoe doe je dat? En hoe effectief is dat? We hebben dit jaar hopelijk laten zien dat het kan. Maar dat je ook principes moet bespreken. Bij Studium Generale gaan we voor een aantrekkelijk programma, maar reflectie en academische vorming staan voorop. De tegendenker en de meedenker in ons allemaal, die hebben we allebei nodig. Om een quote van Thomas Jefferson die ik recent aantrof in een essay te gebruiken: “In matters of style, swim with the current; in matters of principle, stand like a rock.”
Dr. ir. Melanie Peters
Directeur Studium Generale Universiteit Utrecht
Deze column verscheen ook als bijdrage in het Studium Generale Magazine.
