Opnames
Artikelen
Over deze serie
Je kent vast het gevoel dat een uur lang of kort kan duren – als je rijexamen doet of juist een feestje viert. Er is dan ook een verschil tussen de gelijkmatig gemeten kloktijd en de duur zoals we die ervaren. In het dagelijks leven hebben we steeds meer stress en tijdnood, en dat terwijl 'onthaasten' hip is.
Wat zegt de wetenschap hierover? Is bijvoorbeeld in de hersenen te zien hoe tijd werkt? Op het allerkleinste natuurkundige niveau geldt ons intuïtieve begrip van tijd niet meer: de fundamentele natuurkunde kent geen verschil tussen verleden en toekomst. De historische wetenschap deelt de geschiedenis op in tijdvakken, die ons beeld van het verleden kleuren, denk maar aan de donkere middeleeuwen. Maar ook de manier waarop tijd in taal wordt uitgedrukt stuurt hoe we de wereld begrijpen, bijvoorbeeld de verschillen in werkwoordsvormen van het Nederlands, Frans of Swahili.
De sprekers in deze serie gaan in op tijd als fysiek fenomeen en als innerlijke beleving met een eigen dynamiek. Daarnaast bestaat de tijd ook als een constructie, die het maatschappelijk leven ordent. Hoe onderzoek je tijd als je er zelf niet buiten kunt stappen?
Studiewaardeerbaar
Dit programma is voor studenten van alle studierichtingen te volgen als cursus wetenschapsfilosofie van 7.5 ECTS en wordt georganiseerd i.s.m. de faculteiten Bètawetenschappen, Geesteswetenschappen en Sociale Wetenschappen.
Programma
Woensdag 9 februari - Tijd en verhaal
Prof. dr. Maarten van Buuren (Moderne Letterkunde, UU)
Augustinus gaf in zijn Confessiones een treffende beschrijving van wat tijd is: 'Wanneer maar niemand het me vraagt, weet ik het; wil ik het echter uitleggen aan iemand die het vraagt, dan weet ik het niet.' Het is deze spanning tussen het weten en ervaren van tijd die twintigste-eeuwse filosofen zoals Husserl, Heidegger en Ricoeur als uitgangspunt hebben genomen. Tijd is een belangrijk deel van onze existentie en we kunnen hem alleen leren kennen via ons bewustzijn ervan, zo stelt de fenomenologische school. Van Buuren laat de geschiedenis van dit denken over tijd zien. Uiteindelijk komt die uit op een methode waarin we met de tijd in dialoog treden. Onze verhouding tot de tijd vertoont raakvlakken met het verhaal. Ook dat vraagt op dezelfde wijze om interpretatie en dialoog.
Woensdag 16 februari -Tijd in het brein
Prof. dr. Dick Swaab (Ned. Inst. voor Neurowetenschappen emiritus Neurobiologie, UvA)
Dick Swaab schreef de bestseller Wij zijn ons brein. Alles wat we denken, doen en voelen gebeurt in onze hersenen. Geldt dat dan ook voor tijd? Is onze ervaring van tijd terug te voeren op processen het brein? Er zijn twee manieren waarop de hersenen onze tijdbeleving sturen: door de biologische klok, die het dag- en nachtritme regelt. Die klok is heel precies te lokaliseren in een deel van de hersenen. Daarnaast is er het langetermijngeheugen, dat de autobiografische ontwikkeling tot een persoon regelt. Voor mensen met een stoornis in het autobiografisch geheugen staat de tijd altijd stil. We kunnen wel stellen, zegt Swaab, dat biologie onze ervaring van de tijd stuurt.
Woensdag 23 februari - Triptiek van de verleden tijd
Dr. Harry Jansen (historicus en schrijver)
De wetenschap die misschien wel het duidelijkst verbonden is met tijd, is de geschiedschrijving. Historicus Harry Jansen vertelt over de verschillende vormen van tijd, zoals die in de geschiedenis terugkomen. Bijvoorbeeld de visie op geschiedenis die de 'Rise And Fall' in het verleden ziet: periodes met een begin, midden en eind. Maar ook worden gebeurtenissen los van de context, van oorzaak en gevolg beschreven. De idealen van de historicus veranderen zelf ook in de loop van de tijd. Waar streeft de geschiedschrijving naar? Een ene tendens richt zich op het oproepen van het verleden in het heden, de zogenaamde historische sensatie. Een andere tendens gaat eerder uit van een objectieve, feitelijke beschrijving.
Woensdag 2 maart - Was er tijd voor de oerknal?
Prof. dr. Renate Loll (Natuur- en Sterrenkunde, UU)
Let op! Lezing in het Engels.
Wat is tijd? 'Tijd', aldus Renate Loll, 'is wat ervoor zorgt dat niet alles tegelijk gebeurt.' De eerste theorie over tijd is de relativiteitstheorie van Einstein. Einstein toonde aan dat er geen absolute, universele tijd bestaat; tijd is afhankelijk van waar je bent en hoe je beweegt. Tijd is relatief. Als je kijkt naar deeltjes heel dicht bij de oerknal gaat Einsteins theorie over tijd niet meer op. Om te begrijpen wat dan met tijd gebeurt, heb je kwantumtheorie nodig. Tijd blijft fundamenteel; zonder tijd en causaliteit kan er niet een groot en stabiel universum als het onze ontstaan. Maar er zijn meerdere 'tijden'. Voor de big bang was er geen ruimte, maar wel tijd. Hoe moeten we ons dit voorstellen?
Woensdag 9 maart - De filosofie van tijd
Drs. Victor Gijsbers (Docent Wetenschapsfilosofie, Universiteit Leiden)
De natuurkunde levert vaak tegen-intuïtieve beschrijvingen van onze alledaagse ervaringen. Dat geldt ook in het geval van tijd. Victor Gijsbers zal ingaan op twee natuurkundig-filosofische terreinen waarop tijd een belangrijke rol speelt. Ten eerste is er de asymmetrie van tijd. Dat betekent dat alles maar één kant op kan bewegen. We kunnen nu eenmaal niet teruggaan in de tijd, alleen vooruit. Hoe zit dat precies? Daarnaast zal Gijsbers ingaan op de moeilijkheid die ontstaat als je op een natuurkundige manier de psychologische beleving van tijd wilt benaderen. Voor natuurkundigen is die beleving helemaal niet relevant, het onderscheid in heden, verleden en toekomst doet er niet toe. Wat zegt dat over beide - wetenschap en ervaring?
Woensdag 16 maart - Film: L'Annee dernière à Marienbad
Inl. door prof. dr. Frank Kessler (Media- en Cultuurwetenschappen, UU).
L'Année dernière à Marienbad is een film uit 1961 van de Franse regisseur Alain Resnais, naar een script van Alain Robbe-Grillet. Een man en een vrouw ontmoeten elkaar - volgens de man kennen zij elkaar van een eerder treffen in Marienbad, de vrouw zegt hem niet te kennen. Resnais legt in zijn film de nadruk op tijd door een niet-chronologisch verloop, gebruik van flashbacks, maar ook minder gebruikelijke technieken als herhaling en een onduidelijke volgorde van gebeurtenissen. Frank Kessler voorziet de film van een inleiding.
Woensdag 23 maart - Tijdnood
Prof. dr. Tanja van der Lippe (Sociologie, UU)
De sociologie houdt zich uitgebreid bezig met tijd. Denk maar aan alle onderzoeken naar en nieuwsberichten over de verhouding tussen werk- en privétijd, de toegenomen tijdsdruk in het moderne leven en de effecten van de 24 uureconomie. Het onderscheid tussen kloktijd en ervaren tijd gebruikt de socioloog ook, maar er zijn wel degelijk manieren om iets als 'subjectieve tijdsbeleving' te meten. Juist het statistisch onderzoeken van de subjectief gevoelde tijd, laat trends zien zoals toegenomen tijdsdruk. Van der Lippe brengt je op de hoogte van de laatste bevindingen. In één avond up-to-date. Hoe staat het met jouw tijdnood?
Woensdag 30 maart - Tijd in taal
Prof. dr. Henriëtte de Swart (Franse Taalkunde, UU)
De manier waarop mensen zich uitdrukken in de taal, zegt iets over hoe mensen tijd ervaren. Dat zie je aan metaforen die gebruikt worden om tijd te beschrijven. De taalgebruiker drukt zich op een bepaalde manier uit en zegt zo iets over zijn of haar ervaring. Maar de taal die je gebruikt geeft ook op een heel subtiele manier vorm aan je beleving. Dat zie je als je verschillende talen vergelijkt, bijvoorbeeld in de constructie van werkwoordsvormen. De beleving van tijd zit ingebakken in de grammatica en is verankerd in de taal. Wat betekent dat voor 'de wetenschap van tijd' die zich ook bedient van taal om de werkelijkheid te beschrijven?
In samenwerking met...
Faculteit Geesteswetenschappen