De Universiteit Utrecht won vele Nobelprijzen en dat is iets om trots op te zijn. Gerard 't Hooft ontving de meest recente in 1999 voor de Natuurkunde. Hoe verloopt het Nobelprijsonderzoek van 't Hooft en andere Utrechtse wetenschapspioniers, van Bloembergen tot Koopmans, sindsdien? Wetenschappers van nu geven hun visie en lichten toe wat we in de toekomst mogen verwachten.

De MRI, de moderne versie van Bloembergens NMR, brengt nu hersenen in beeld van mensen die stemmen horen. Ruzicka's synthese van testosteron is onmisbaar in het huidig hormoononderzoek. En Eijkmans ontdekking van vitamines zette onderzoekers op het spoor van de relatie tussen voeding en gezondheid. De theorieën van Debye en Van 't Hoff vormen nog steeds het fundament voor ideeën over het ontstaan van het leven. En de wiskundige benadering van de economie door Koopmans is niet meer weg te denken. Wat zijn de nieuwste ontwikkelingen?

N.a.v. deze lezingenreeks maakte Ted du Bois een prachtige infographic, bekijk deze hier.

WOENSDAG 4 SEPTEMBER

DE NOBELPRIJSFORMULE
De Nobelprijs wordt jaarlijks uitgereikt aan onderzoekers die een opmerkelijke prestatie hebben geleverd op het gebied van de natuurkunde, scheikunde en fysiologie of geneeskunde. Maar ook aan auteurs die belangrijke bijdragen hebben geleverd aan de literatuur en aan personen en organisaties die hebben bijgedragen aan bevordering van de vrede. Zijn er een aantal voorwaarden aan te wijzen waar je aan moet voldoen om de prijs te krijgen, of is het een kwestie van populariteit? Oorspronkelijk werd deze prijs in het leven geroepen door Alfred Nobel om jonge talentvolle wetenschappers te steunen. Elk jaar is er een storm van kritiek op beslissingen van de Nobelcommissie. Hoe wijst men de winnaar aan en wat is het belang van de winst voor wetenschapper en universiteit? Aan de hand van een rijke geschiedenis aan winnaars en (net)niet-winnaars laat prof. dr. Bert Theunissen (Geschiedenis van de Natuurwetenschappen, UU) een kant zien van de academische wereld die je niet vaak ziet.

WOENSDAG 11 SEPTEMBER

EXACT VERKEERDE ECONOMISCHE MODELLEN
In 1975 kreeg Tjalling Charles Koopmans de Nobelprijs voor economie omdat hij een bepaalde wetmatigheid in economische processen beschreef. Mede hierdoor werd het makkelijker om voorspellingen te doen over de financiële toekomst aan de hand van modellen, die worden o.a gebruikt door het CPB. Uiteindelijk maakt de politiek beslissingen om te bezuinigen of niet, op advies van het CPB en economen. Maar deze economische modellen blijken niet altijd even betrouwbaar, zo konden ze de crisis niet goed voorspellen. Rens van Tilburg (Econoom, USI) legt uit hoe economische modellen tot stand kwamen. Hoewel ze als hulpmiddel waren bedoeld, werden ze een leidraad. Zijn er alternatieven? Hoe moeten modellen er in de toekomst uitzien om een volgende crisis te voorkomen?

WOENSDAG 18 SEPTEMBER

KIJKEN IN DE GEEST
Nobelprijswinnaar Nicolaas Bloembergen verwierf faam vanwege zijn onderzoek naar Nuclear Magnetic Resonance (NMR). De bekendste toepassing van NMR tegenwoordig is de gewone MRI (Magnetic Resonance Imaging)-scan en de functionele MRI-scan. In de psychiatrie gebruikt men deze scans om inzicht te krijgen in de werking van de hersenen van psychiatrische patiënten. Zo zijn er bij schizofreniepatiënten en manische depressieve mensen subtiele afwijkingen in het brein te zien, maar kun je op basis van zo'n scan zeggen of iemand een aandoening heeft of niet? Prof. dr. Iris Sommer (Psychiatrie, UMC Utrecht) legt uit hoe zij onderzoek doet o.a. naar mensen die stemmen horen. Welke hersendelen worden actief op het moment dat een patiënt stemmen hoort? Kun je stellen dat schizofrenie een hersenziekte is en welke rol spelen scans hierin?

WOENSDAG 25 SEPTEMBER

KRACHTEN EN DEELTJES
Prof. dr. Gerard 't Hooft (Theoretische fysica, UU) won in 1999 de Nobelprijs voor 'het ophelderen van de kwantumstructuur van elektrozwakke interacties in de natuurkunde'. Hij houdt zich bezig met de natuurwetten van deeltjes en krachten. Vele wetenschappers zijn op zoek naar een allesomvattende theorie die de verschillende fundamentele theorieën in de natuurkunde met elkaar verenigt. Een belangrijke stap in de richting kwam in maart 2013. Toen bevestigde het CERN dat een deeltje dat men een jaar eerder al had aangetroffen, inderdaad het, in 1964 al voorspelde, Higgsdeeltje is. Deze ontdekking deed men in de Large Hadron Collider, de krachtigste deeltjesversneller die er bestaat. Wat doet de machine en wat hebben we aan de resultaten die het genereert? Waarom wordt Higgsboson ook wel het 'godsdeeltje' genoemd? Prof. 't Hooft legt uit wat we van een eventuele 'theorie van alles' zouden kunnen verwachten en hoe zijn prijswinnend onderzoek van toen zich verhoudt tot de inzichten van nu.

WOENSDAG 2 OKTOBER

IN BALANS MET BACTERIËN
Christiaan Eijkman toonde aan dat de ziekte beriberi wordt veroorzaakt door een onvolwaardige voeding. Deze ontdekking lag aan de basis van de ontdekking van vitamines en daarom kreeg hij in 1929 de Nobelprijs. Daarvoor dacht men (en Eijkman zelf eerst ook) dat beriberi, net als vele andere ziektes, veroorzaakt werd door een bacterie. Bacteriën hebben vanuit de historie een slechte naam, maar tegenwoordig weten we dat er 'goede' en 'slechte' bacteriën bestaan. Dr. ir. Willem van Schaik (Medische microbiologie, UMC Utrecht) onderzoekt de bacteriën in onze darmen. Beschermt onze darmflora tegen infecties en overgewicht, of is het een hier een oorzaak van? Het blijkt dat de balans van goede en slechte darmbacteriën grote invloed op onze gezondheid heeft. Onderzoekers experimenteren met poeptransplantaties om patiënten met een bacteriële infectie te genezen, maar hoe werkt dat? En welke rol spelen darmbacteriën in het ontstaan van antibioticaresistentie?

WOENSDAG 9 OKTOBER

HORMONEN DE BAAS
Leopold Stephan Ruzicka kreeg in 1939 de Nobelprijs voor zijn werk in de organische chemie. Hij heeft als eerste verschillende geslachtshormonen, waaronder testosteron, nagemaakt. Prof. dr. Jack van Honk (Experimentele Psychologie, UU) bestudeert de rol van hormonen bij sociaal en emotioneel gedrag, en in emotionele stoornissen. Hormonen hebben een grotere invloed op ons sociaal en emotioneel functioneren dan we misschien verwachten. Als mensen testosteron krijgen toegediend gaan ze dan tijdens een spel poker meer of minder bluffen, en wordt je agressief van een hoog testosteron level? Is ons gedrag ingegeven door onze biologie of cultuur, of een combinatie van die twee? Door het toedienen van testosteron bij proefpersonen verkrijgt Van Honk resultaten die algemeen heersende veronderstellingen onderuithalen.

WOENSDAG 16 OKTOBER

ZELF-ORGANISATIE: VAN MOLECULEN TOT LEVEN
Jacobus Henricus van 't Hoff en Peter Debye zijn twee Nobelprijswinnaars die hier in Utrecht aan de universiteit werkten. Hun ontdekkingen zijn onmisbaar voor een breed gebied binnen de natuurwetenschappen, betoogt prof. dr. Willem Kegel (Fysische Chemie, UU). Zo ook in zijn onderzoek naar zelfordenende systemen, dat zijn systemen die zich spontaan organiseren vanuit een wanordelijke toestand. Bijvoorbeeld een virus dat zich vormt uit losse eiwitstukjes en DNA, in een oplossing onder de juiste omstandigheden. Dit geeft inzichten om virussen beter te bestrijden, maar we kunnen de virussen ook gebruiken om medicijnen tegen kanker naar de juiste plek in het lichaam te transporteren. Als we de fundamenten van zelforganisatie beter begrijpen dan kunnen we de ultieme vraag stellen: hoe ontstaat leven?

WOENSDAG 23 OKTOBER

NOBELPRIJZEN VAN DE TOEKOMST
Wat betekent een prijs in de academische wereld? Volgens prof. dr. Gerrit van Meer (Decaan Bètawetenschappen, UU) is een prijswinnend wetenschapper niet per se beter in zijn of haar werk dan een ander. Toch houden universiteitsrankings rekening met het aantal Nobellaureaten. Hoe gaat de UU hier mee om, kunnen we in Utrecht topwetenschappers kopen of moeten we het hebben van talent in 'de jeugdopleiding'? Soms lijken nieuwe samenwerkingsverbanden tussen kennisinstituten in Nederland de enige manier om te concurreren met het buitenland. Op welke vakgebieden ligt dan de nadruk en waarom? Van Meer geeft zijn visie op de doorbraken in het huidige onderzoek. Loopt er in ons land een toekomstig Nobelprijswinnaar rond?