Na de val van de Muur
Na de Val van de Muur zou liberale democratie in heel Europa overwinnen. Althans, dat idee vormde de kern van Francis Fukuyama’s invloedrijke én omstreden boek The End of History. Het westerse liberale systeem, de vorm van representatieve democratie die draait om machtsbeperking, universele rechten en onafhankelijke rechtspraak en vrije pers, zou het eindpunt van de geschiedenis zijn. De laatste regeringsvorm die Europa zou omarmen. Toch?
‘Vóór het volk’
Niet helemaal. De liberale democratie ligt momenteel in heel Europa onder vuur, en het aantal populistische, antiliberale partijen is sinds de Val van de Muur alleen maar toegenomen. Denk aan Fidesz van Viktor Orbán in Hongarije, de Lega Nord van Matteo Salvini in Italië, of Forum voor Democratie van Thierry Baudet in Nederland. Volgens politicoloog prof. dr. Sarah de Lange betekent dit niet automatisch dat er een krimpend draagvlak is voor liberale waarden. “Wat onderzoek wel laat zien is dat er in bepaalde landen, bijvoorbeeld Italië en Hongarije, groepen burgers zijn die wel geloven in liberale democratie maar vinden dat het in hun land niet functioneert”.
Met name corruptieschandalen en een groeiende kloof tussen burger en politiek vormen een goede voedingsbodem voor populisme. Populisme kenmerkt zich door het spreken vanuit en voor de meerderheid (het Volk), het politiseren van de rechterlijke macht en verzet zich tegen een rijke, corrupte elite die de wil van het volk zou ondermijnen. De Lange: “Zo zie je vaak dat populisten na een corruptieschandaal hun kans grijpen met de leus: ‘tegen de rijke elite, vóór het volk!’”. Geen wonder dat populisme in heel Europa voeten aan de grond lijkt te krijgen: ieder land in Europa, op een enkeling na, heeft wel te maken met een kloof tussen burger en politiek of corruptie.
Hardnekkige kloven en politieke experimenten
Italië is al langere tijd een voedingsbodem voor het moderne populisme, met Silvio Berlusconi als een van haar eerste en meest succesvolle uitdragers. Volgens historicus dr. Pepijn Corduwener verklaart de diepe, historische gegroeide kloof tussen politiek en burger dat succes. Hij noemt Italië een proeftuin: het is hét land bij uitstek waar politieke experimenten, zoals nu de Vijfsterrenbeweging, de boventoon voeren. “Partijen zoeken constant naar manieren om de hardnekkige kloof tussen burger en politiek te verkleinen. En hardnekkige kloven zoals die in Italië bieden dé ideale voedingsbodem voor populisme, zij het verhuld als democratisch en neutraal”. Het is dus niet zo dat er weerzin is tegen de liberale democratie, maar het idee heerst dat het in een land als Italië niet gaat werken: daarvoor heeft het simpelweg te veel tegenslagen gekend.
Hardnekkige kloven zoals die in Italië bieden dé ideale voedingsbodem voor populisme, zij het verhuld als democratisch en neutraal
De opkomst van rechts-populisme in Oost-Europa kent ook andere oorzaken dan corruptie of de kloof tussen burgers en politiek. Na de Val van de Muur waren de verwachtingen hoog. Toen Viktor Orbán, de huidige premier van Hongarije, zijn opleiding begon aan Harvard, was hij groot voorstander van liberaal democratisch denken. “In algemene zin zag hij het als een middel om even rijk te worden als het Westen. Kapitalisme, vrije markt en liberale democratie werd geïmporteerd. Dan komen de gouden bergen vanzelf onze kant op. Dat viel natuurlijk vies tegen,” licht historicus Michiel Luining toe. Liberale democratie bleek niet gelijk te staan aan succes en rijkdom, en vormde zo de ideale boeman waarop de slimme machtspoliticus Orbán zijn rechts-populistische bewind kon opbouwen. Een bewind waar tegenwoordig geen sprake meer is van vrije pers en onafhankelijke rechtspraak.
Zorgelijke ontwikkelingen en kleine lichtpuntjes
Hoewel er in Europa genoeg voedingsbodem is voor populisme, krijgt het niet overal voet aan de grond. Alle drie de sprekers verwachten niet dat er in Nederland een equivalent van Orbán aan de macht zal komen. In Nederland werken we met coalities, wat eigenlijk altijd betekent dat er altijd water bij de wijn moet worden gedaan en radicale ideeën dus niet zomaar geïmplementeerd kunnen worden. Ook al zou er een rechts-populistische partij aan de macht komen, dan hebben ze alsnog een coalitie en dus partijen van divers pluimage naast zich in de Tweede Kamer zitten.
Mensen haten elkaar vanwege hun politieke opvatting! Dat je aan elkaar gewaagd bent is gezond, maar haten gaat ver.
Maar waar De Lange wel wakker ligt, is de invloed van het populisme op de samenleving. Steeds meer groepen staan lijnrecht tegenover elkaar. Het polariseert groepen in de samenleving en stimuleert wantrouwen van de autoriteit van instituties. “Mensen haten elkaar vanwege hun politieke opvatting. Dat je gewaagd bent aan elkaar vanwege politieke opvattingen is gezond, maar haten gaat ver. Daarnaast zien we, in de marge van het succes van radicaal rechts, toch een toename van politiek gemotiveerd geweld. Dit zijn zorgelijke ontwikkelingen die zijn toe te schrijven aan de opmars van rechts-populisme.”
Heeft het populisme überhaupt nut? Dat zeker. “Het heeft een belangrijke signaalfunctie. Als het de kop opsteekt, is gelijk duidelijk dat een bepaalde groep zich niet goed gerepresenteerd voelt in de liberale democratie. Bovendien zet een rechts-populistische golf ook de andere, linkse of liberale kant van het politieke spectrum weer op scherp. De opkomsten bij verkiezingen schieten altijd weer omhoog, wat maakt dat liberaal democratische partijen zich weer opnieuw moeten bewijzen,” aldus De Lange. Het houdt de boel wakker, en dat heeft zeker nut.
