10 geboden revisited
Tegenwoordig is vreemdgaan geïnstitutionaliseerd. De website secondlove.nl biedt mensen die getrouwd zijn of al een relatie hebben, de kans om online een spannend afspraakje te regelen met een onbekende. Waarom zou je jezelf immers geen minnaar cadeau kunnen doen? Dat is de vraag die de website opwerpt. Prof. dr. Maarten van Buuren sprak in de lezingreeks 10 geboden revisited over het zevende gebod: "Gij zult niet echtbreken". Is het gebod inderdaad zo achterhaald als Secondlove doet overkomen?
Zaken zijn zaken
Onze huidige ideeën over echtbreuk en overspel verschillen van de manier waarop dit begrip werd opgevat in de vroege geschiedenis, toen het zevende gebod opgetekend werd. Er zijn in de Griekse woordenschat drie verschillende begrippen van liefde te onderscheiden. Zo is er de agape, wat kan worden vertaald als de naastenliefde en barmhartigheid. Ook is er de eros, de erotische liefde. Tot slot is er het begrip filia, de liefde die vriendschap heet. Deze filia kan eigenlijk alleen bestaan tussen mannen: vrouwen waren daarvoor niet geschikt. Geen van deze drie begrippen typeert eigenlijk de relatie in het huwelijk zoals wij die nu zien.
Een echtgenote verwees vroeger naar sociale status, niet naar wellust. De vrouw werd geacht trouw te zijn, kinderen te baren en het huishouden op orde te houden. Spanning en sensatie konden de mannen vinden bij hun maîtresses. Er was sprake van een dubbele moraal: een man mocht van zoveel walletjes eten als hij wilde, vrouwen konden rekenen op een fikse straf. Een huwelijk kwam niet voort uit passie en liefde, maar uit sociale pragmatiek. Twee families arrangeerden een bruiloft om hun verwantschap te beklinken. Het huwelijk vormde daarin de hoeksteen van de samenleving; echtbreuk was een aantasting van de sociale orde.
Vreemdgaan is romantisch
De hoofse liefde bloeide op in de twaalfde eeuw, met als ijkpunt de Franse sage van Tristan en Isolde. Alle grote liefdesromans, zo stelt Van Buuren, voeren terug op dit stramien van romantische ontrouw. De ridder Tristan gaat in opdracht van zijn koning op zoek naar de beeldschone Isolde, om haar te vragen om koningin te worden. Tristan en Isolde raken hevig op elkaar verliefd. Hoewel Isolde wel trouwt met de vorst van Cornwall, bezoeken de minnaars elkaar heimelijk in de nacht. Wat valt hier nu aan op? Ons archetypische liefdesbegrip is in feite gebaseerd op overspel. Hetzelfde zien we terug in de zogenaamde liefdesrechtbank uit 1174, waarin adellijke dames uitspraken deden over kwesties over de liefde die aan hen werden voorgelegd. Enkele van deze uitspraken zijn bewaard gebleven, waaronder één over het verschil tussen minnaars en huwelijkspartners. Minnaars zijn nergens toe verplicht, maar doen toch alles voor. Het huwelijk daarentegen is een verplichting, daarin is geen ruimte voor passie en overgave. De boodschap luidt dat romantische liefde en huwelijk elkaar uitsluiten, niet insluiten.
Hoe kunnen we het huwelijk redden?
Tegenwoordig trouwen we om heel andere redenen. Uit een onderzoek blijkt dat in 90 procent van de huwelijken liefde de belangrijkste drijfveer is. Huwelijkspartners kiezen elkaar zelf, onafhankelijk van hun familie. Sinds de emancipatiegolf is ook de positie van de vrouw hierin gelijkwaardiger geworden. Deze vrije keuze is een mooie ontwikkeling, maar vormt tegelijkertijd een destabiliserende factor. Het percentage echtscheidingen stijgt fors: 37 procent van de huwelijken loopt spaak. Nog nooit was dit percentage zo hoog. Hoe valt dat te verklaren?
Van Buuren ziet een verklaring in de verwarring van de verschillende soorten liefde. Je maakt een denkfout door uit te gaan van romantische liefde als hoofdingrediënt van het huwelijk. Na jaren samen te zijn raken mensen teleurgesteld als ze merken dat hun romantische liefdesideaal niet slijtvast blijkt te zijn. Volgens Van Buuren zijn huwelijken alleen te redden als de partners bereid zijn om over te gaan op filia: een innige vriendschap. Waar dat in de vroegste geschiedenis alleen was voorbehouden voor mannen onderling, verkeren we nu in een positie waarin man en vrouw gelijkwaardige partners zijn. Zij kunnen afspraken met elkaar maken over hun relatie, en moeten alles met elkaar kunnen bespreken. Zelfs of ze overspel mogen plegen of niet.
Liefde is dus een cultureel construct. We moeten er maar even aan wennen, de gedachte dat ons ideaal van romantische liefde is 'uitgevonden', dat het er niet altijd al was.
Meer weten over overspelige vrouwen in de wereldliteratuur? Prof. dr. Maarten van Buuren besprak deze in de serie Desperate Housewives. Op dinsdag 27 mei zal prof. dr. Hans Achterhuis ingaan op het achtste gebod: “Gij zult niet stelen”. Is stelen inherent aan een vrije markt?
