Creativiteit
“Creativiteit is als reizen. Je kunt rechtstreeks van A naar B gaan, je kunt doelloos rondzwerven, maar een echt leuke vakantie heb je pas als je op zoek gaat naar de onverwachte mooie plekjes.” Doelgerichte organisatie van toeval, daarin schuilt creativiteit volgens filosoof en informaticus prof. dr. Pieter Adriaans. De juiste balans tussen regelmaat en toeval, in 'een wereld van mogelijkheden', geleid door 'een bestuurder die beslist op basis van informatie'. In dat spanningsveld vindt Adriaans creativiteit.
Met deze heldere definitie van creativiteit in het achterhoofd rijst bij Adriaans dan de vraag of computers ook creatief kunnen zijn. Kunnen computers kunst maken? En vinden we dat mooi? Kan een computer écht creatief zijn? Op de eerste vraag antwoordt Adriaans volmondig 'ja', de tweede 'misschien' en de derde 'nee'.
Creatieve evolutie
Als illustratie van creativiteit gebruikt Adriaans de evolutie, een creatief proces bij uitstek. Er is een element van regelmaat en een element van willekeur: we hebben altijd het stukje DNA van de moeder en van de vader, maar welke nieuwe combinatie dat oplevert blijft bij elke baby weer een verassing. Het kind van Marilyn Monroe en Albert Einstein zou een onwaarschijnlijk aantrekkelijk genie kunnen zijn, maar het zou net zo goed een gemiddeld intelligent, doodnormaal kind met een ontploft kapsel kunnen worden.
Kan een computer ook zo'n creatief proces voortbrengen? "Jazeker', zegt Adriaans. Met een zogenaamd genetisch algoritme kan een computer uit twee succesvolle 'ouders' een al dan niet succesvol 'kind' voortbrengen, waarin zowel elementen van regelmatigheden als van toeval worden opgenomen.
Onmenselijke kunst
Kan een computer ook kunst maken? Ook dat is mogelijk volgens Adriaans. Voorbeelden van spannende afbeeldingen en muziekstukken illustreren dit. Maar toch ontbreekt er iets volgens Adriaans: de menselijkheid. Voor echt creatieve kunst is een bewustzijn en een lichaam nodig. Zowel om het te kunnen produceren als het te kunnen waarderen. Immers, een computer kan voor iedere millimeter van de Nachtwacht het kleurpatroon en de verfdikte 'waarnemen' en analyseren, maar het holistisch waarderen als een esthetisch werk zal moeilijk worden. Daarvoor is bewustzijn, beleving en emotie vereist. Het is het samenspel van onze individuele ervaringen, voorkeuren, emoties en associaties dat uitmondt in een beleving van Picasso's Les Demoiselles d'Avignon, die verder gaat dan het waarnemen van een verzameling lijnen en kleuren op een oppervlak.
Creatieve computers?
Computers kunnen veel, in veel opzichten zelfs meer dan wij mensen. Een computer kan precies de frequenties en het tempo van een muziekstuk identificeren. Van veel muziek in populaire genres zoals techno en house blijft niks over als de computer uit het creatieproces wordt weggehaald. Maar vraag een computer wat hij vindt van het laatste nummer van Rihanna of van de Mona Lisa en het zal angstvallig stil blijven.
Het lijkt alsof begrip een voorwaarde is om te kunnen stellen dat er creativiteit is vervaardigd. Dit sluit aan bij het Chinese kamer-gedachte-experiment, beschreven door filosoof John Searle. Hierin krijgt een niet-Chinees sprekende man een tekst met Chinese tekens, een uitgebreid instructieboek, lege vellen papier en een pen, aan de hand waarvan hij zonder een woord Chinees te kunnen de exact correcte Chinese output kan produceren. De man heeft perfect Chinees afgeleverd, maar dat wil nog niet zeggen dat hij Chinees begrijpt. Zelfs al zou een computer prachtige, spannende, onverwachte kunstwerken kunnen creëren, dat wil nog niet zeggen dat de computer daarmee creatief is. De computer is als de man in de kamer, hij volgt slechts regels, zonder de betekenis van de in- en output te begrijpen.
Bewust of niet, Adriaans illustreert zijn stellingname over de noodzaak van een menselijke bestuurder in de emotionele beleving van kunst mooi met zijn eigen muzikale demonstratie. Gedurende de lezing en alle kunstzinnige voorbeelden kijkt het publiek af en toe bedachtzaam, geconcentreerd of geïnteresseerd, een enkeling knikt 'ja' of schudt 'nee', maar op het moment dat Adriaans zelf zijn gitaar oppakt en begint te spelen verschijnt bij de bijna de hele zaal een glimlach op het gezicht. Dat zie je de computer nog niet voor elkaar krijgen.
Kijk hier de lezing 'Kunstmatig creatief?' van prof. dr. Pieter Adriaans terug. Volgende week op woensdag zelfde tijd, zelfde plaats zal ontwikkelingspsycholoog dr. Gerrit Breeuwsma spreken over creativiteit in de vorm van verbeeldingsvermogen en uitdrukkingsvermogen. Is dat te leren?
