Onzichtbaar geweld
“Er was eens een dag dat we dachten dat het over was. Het was voorbij. Iedereen was veilig, iedereen was gelukkig.” Zo typeert wapenhandelexpert Siemon Wezeman de sfeer na de Koude Oorlog. De angst dat er een derde wereldoorlog zou uitbreken, spat als een luchtbel uit elkaar. En dus stort ook de internationale wapenhandel in. Betekent dit het einde van alle gewapende conflicten?
Tegenwoordig weten we dat dat slechts een sprookje was. Wie nu de krant openslaat, ziet dat er in de hele wereld talloze gewapende conflicten spelen. De Jemenitische burgeroorlog, waar Saoedi-Arabië hard ingrijpt tegen Houthi-rebellen, bijvoorbeeld. Of de recent opgelaaide gevechten tussen Armenië en Azerbeidjan. En daarmee schieten ook de militaire uitgaven omhoog; de internationale wapenhandel floreert.
Waar komen al die wapens vandaan? Hoe komt een wapendeal tot stand? En welke belangen spelen een rol bij zo’n transactie? Wezeman, die voor het Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI) al tientallen jaren onderzoek doet naar de wapenindustrie, geeft een inkijkje in een wereld waar transparantie soms ver te zoeken is.
Een levensgroot riskbord
De wapenhandel is te vergelijken met een levensgroot riskbord. Landen investeren in hun militaire apparaat aan de hand van dreigingsbeelden. Is de dreiging hoog, dan zullen ze meer wapens aanschaffen. Veruit de grootste producent en exporteur zijn de Verenigde Staten. In de periode 2015-2019 namen ze 36% van de totale wereldwijde wapenexport voor hun rekening, aanzienlijk meer de andere twee wereldmachten Rusland (21%) en China (5,5%). Het Midden-Oosten is grootafnemer. Zo is Saoedi-Arabië verantwoordelijk voor 12% van de totale wereldwijde wapenimport. De VS en het Verenigd Koninkrijk zijn de belangrijkste leveranciers van het machtige Arabische koninkrijk.
Met een beetje basiskennis over geopolitiek kun je de logica achter deze verhoudingen ontwaren. De VS zien graag dat Saoedi-Arabië Iran in toom houdt. Bovendien is Saoedi-Arabië een belangrijk oliestaat, verantwoordelijk voor 10% van de wereldwijde productie. Economische en politieke belangen spelen dus altijd een grote rol in de internationale wapenhandel.
Dealtjes sluiten
Hoe komt zo’n wapendeal tot stand? Een land dat een bepaalde dreiging ervaart, besluit dat het F16’s nodig heeft. En dus gaat het op zoek naar een leverancier, Lockheed Martin bijvoorbeeld. Voordat de deal door kan gaan, moet de overheid van het producerende land, de VS in dit geval, de transactie goedkeuren. Een aantal factoren spelen dan een rol: is de deal goed voor de economie? Maar ook: weet de overheid zeker dat het internationaal oorlogsrecht niet geschonden wordt met de geleverde wapens? Volgens Wezeman is de besluitvorming hieromheen niet altijd transparant. Toegang tot documenten waarin dit soort afwegingen worden gemaakt, krijgt hij niet.
Het is de grote paradox van de wapenhandel: de meeste wapendeals zijn legaal, maar tegelijkertijd ethisch dubieus. Zeker als het gaat om het misbruiken van wapens in conflictgebieden, knijpen leveranciers vaak een oogje toe. Wezeman noemt het voorbeeld van Saoedi-Arabië. Als zij met Amerikaanse vliegtuigen bommen gooien op een ziekenhuis in Jemen, met burgerslachtoffers tot gevolg, zullen ze het afdoen als een ongeluk. En dus zijn de wapenleveringen nog niet gestopt, ondanks dat verscheidene NGO’s bewijs hebben geleverd voor Saoedische oorlogsmisdaden. Onlangs gaf de Britse minister van Internationale Handel, Liz Truss, weer een vergunning af voor het leveren van wapens aan Saoedi-Arabië. De economische en politieke belangen zijn simpelweg te groot. “Je moet voorzichtig zijn met je relaties met andere landen, vooral waar de regering nogal wat mogelijkheden heeft je te straffen”, aldus Wezeman.
Kan de internationale gemeenschap daar dan niks aan doen? Dat kan. De VN-Veiligheidsraad kan bijvoorbeeld een wapenembargo opleggen aan landen die wapens misbruiken in conflictsituaties. Maar in de praktijk gebeurt dat alleen maar bij landen waar de economische belangen klein zijn. Een wapenembargo voor Saoedi-Arabië heeft daarom geen kans van slagen: dat zal de VS niet toelaten. Hetzelfde geldt voor een wapenembargo voor Syrië. Bij eerdere pogingen om zo’n embargo op te leggen, lagen Rusland en China dwars, twee van de belangrijkste wapenexporteurs naar Syrië.
Het belang van data
De vele burgeroorlogen en spanningen tussen landen schetsen een niet al te rooskleurige toekomst, stelt Wezeman. Hij analyseert met een klein team alle openbare bronnen die er maar te vinden zijn over de internationale wapenhandel en plaatst de cijfers online. Die bronnen variëren van officiële beleidsstukken tot quotes uit krantenberichten en zelfs Google Earth. Hierdoor kunnen ze een aardige schatting maken van de omvang van de internationale wapenhandel, die ze aan de hand van nieuwe data blijven verbeteren. Het doel is uiteindelijk om gewapende conflicten de wereld uit te helpen.
Ondanks de toenemende spanningen in de wereld, is Wezeman ook hoopvol. Goede data is essentieel om eventuele misstanden aan te tonen. Hij noemt het voorbeeld van NGO’s die met behulp van openbare data een effectieve en snelle campagne konden opzetten tegen clusterwapens. Binnen twee tot drie jaar gingen een hoop landen overstag en werd er een verdrag gesloten tegen het gebruik van clustermunitie. Protesteren kan dus helpen. Wezeman blijft wel realistisch. “Het zal heus niet zo zijn dat er over tien jaar geen wapens meer worden geproduceerd, maar je moet knabbelen aan de scherpste randjes.”
