Hoe het goddelijke licht verdween uit de literatuur

In het begin van Genesis schept God het licht. De aarde die hij maakt is een woestenij gehuld in duisternis. Oplossing: “Er moet licht zijn. En er was licht. En God zag dat het licht goed was.” Als een van de vroegste en meest invloedrijke voorbeelden van licht in onze schriftelijke cultuur, vormt het het begin van een rijke literaire traditie die licht als centraal thema heeft—een traditie die reikt van de Middeleeuwen tot de hedendaagse poëzie. Woord en licht lijken onlosmakelijk met elkaar verbonden.

In het laatste programma van de reeks En er was licht spreekt letterkundige prof. dr. Paul Wackers over de betekenis van licht in de Middelnederlandse literatuur. Hoe verhoudt het zich tot religie en de liefde? Dichter Ingmar Heytze grasduint door de Nederlandse poëzie van de 20^ste en de 21^ste eeuw op zoek naar voorbeelden van licht. Is de rol van licht veranderd? En of. Het goddelijke licht heeft plaats gemaakt voor straatverlichting, tl-buizen en Iphones. Te veel, te hard en te koud licht.

Religie, liefde en licht

Volgens Wackers heeft het westerse denken over licht een sterk bovennatuurlijke grondslag. Dit wordt duidelijk als je kijkt naar de rol van licht in de christelijke traditie. In het evangelie van Johannes wordt God voorgesteld als het “het ware Licht dat ieder mens verlicht”. Maar dit licht is meer dan het licht dat wij visueel kunnen waarnemen, stelt Wackers. Het heeft een geestelijke dimensie die we goed kunnen zien in een brief die de 13^e-eeuwse dichteres Hadewijch aan een vriendin schreef. Volgens haar maakt God met Zijn licht de “helderheid en liefde” zichtbaar die je zonder Zijn licht niet kan kennen. Haar vriendin kan zich dus maar beter naar Zijn wil schikken, dan ligt een mooier en beter leven in het verschiet.

De relatie tussen licht en liefde speelt ook een belangrijke rol in de Middelnederlandse literatuur. In een allegorie uit het Gruuthuse-handschrift—een verzameling geschriften uit omstreeks 1400— ziet een man een licht uit het Westen dat natuurlijk noch goddelijk is. Na wat omzwervingen komt hij erachter dat het licht uit twee vensters van een grote toren komt die verdacht veel op een vrouw lijkt. Als hij dichterbij komt blijkt dat het ook daadwerkelijk een vrouw is, die met haar blik een speciaal licht uitzendt. De man raakt op slag verliefd en een onstuimige liefdesgeschiedenis ontvouwt zich. Liefde als een licht dat je zomaar kan treffen. Niet gelijk aan het goddelijke licht, stelt Wackers, maar niettemin erg krachtig.

Goed en genadeloos licht

Wat opvalt is dat licht in de Middeleeuwse literatuur doorgaans een positieve betekenis heeft. Als we afgaan op de gelegenheidsbloemlezing van Heytze is dat in de hedendaagse poëzie wel anders. In de gedichten van onder andere Herman Gorter, Vasalis en Rogier Wieg die hij voordraagt, zien we naast schitterend licht vooral ook veel bedrieglijk, vals en duister licht. Kunstmatig licht ook, zoals in Heytze's gedicht 'Lichtwezen' over het verouderde lichtnet van Utrecht:

Ik ben het lichtwezen. Een engel ben ik niet;

onder straten en huizen slaapt mijn geraamte.

Mijn bloedbaan is elektrisch. Ik haper waar

en wanneer ik maar wil. Steeds vaker vraag

ik uw aandacht met een kink in de kabel:

kortsluiting –

dan stuurt u iemand die mij repareert.

Verder merkt u weinig op. Een enkeling

die mompelend de stad door gaat vergat

mijn tekens; ik zwerm onder uw voeten,

dwars door muren, in lantarenpalen

om u heen. Ik sla u gade.

Uit Utrecht voor beginners en gevorderden(2009).

Het perspectief werkt vervreemdend. Het wijst de lezer erop dat licht tegenwoordig overal is. Door moderne technieken is het zo vanzelfsprekend geworden dat we het eigenlijk niet meer zien. Zou de technologische vooruitgang een verklaring kunnen zijn voor het verdwijnen van het goddelijke licht uit de literatuur? Ongetwijfeld, denkt Wackers. Technologie bepaalt in grote mate de manier waarop we de werkelijkheid ervaren. Hij stelt voor om het licht eens wat vaker uit te doen, zodat we kunnen zien hoe bijzonder het eigenlijk is.

Dit was de laatste lezing in de serie En er was licht. Alle lezingen uit de reeks zijn hier te bekijken.