Iedereen kent het gezegde van Johan Cruijff dat je penalty's niet kunt trainen. Waarom zou Arjen Robben anders zo vaak missen als het erop aankomt? Volgens psycholoog dr. Erik Bijleveld laten wetenschappelijke inzichten zien dat hier toch veel op af te dingen is. In zijn Culturele Zondagen College legt Bijleveld uit welke sociale, psychologische en biologische factoren beïnvloeden hoe we presenteren onder druk en hoe je die kunt onderzoeken. En ook wat we daar zelf aan kunnen doen nu we meer begrijpen van de onderliggende mechanismen.
Een herkenbaar verhaal, want uiteindelijk maken we allemaal wel eens momenten mee waarin het extreem belangrijk is om goed te presteren: dat ene cruciale tentamen, dat belangrijke sollicitatiegesprek, de finale van het sporttoernooi. Hoe komen goede prestaties tot stand? Wanneer gaat het mis? Wie is er het meest geneigd te falen en wie haalt juist het beste uit zichzelf?
Negatief effect
Om antwoord te geven op de vraag hoe goede en slechte prestaties tot stand komen, met name wanneer de druk groot is, is een multidisciplinaire benadering nodig. Klinisch psychologen, sociale- en organisatiepsychologen en sportpsychologen werken samen. Uit onderzoek blijkt dat tennissers minder presteren als de te winnen trofee in het zicht staat. Voetballers die tot beste zijn verkozen presteren slechter bij het nemen van penalty's dan voor die verkiezing. Nationale teams zijn slechter in shoot-outs als hun spelers in hogere competities spelen dan hun tegenstander. Hieruit volgt de theorie dat druk prestatie negatief beïnvloedt. Het negatieve effect van psychologische en sociale druk is er als je de praktijk onderzoekt wel degelijk. Robben staat niet alleen. Maar wat is de mogelijke verklaring voor dit verband?
In psychologisch onderzoek is dat in een laboratoriumsituatie getest met een beloning (munt o.i.d.) die zichtbaar was of niet zichtbaar was voor de proefpersonen. Uit onderzoek blijkt dat dopamine vrijkomt bij druk en die zorgt ervoor dat je minder goed kan nadenken en concentreren op je taak (de prefrontale cortex gaat 'offline') en een soort dierlijke drift is alles wat je overhoudt. Dat betekent: je motorieke sturing is minder maar je kunt nog wel kracht zetten. Het kan ook zijn dat een deel van je aandacht zich vestigt op het feit dat je de taak goed moet doen in plaats van op de taak zelf. Je hebt er een 'meta-gedachte' bij waardoor je je minder concentreert op de taak zelf. Dit effect kan ook voorkomen bij een belangrijke presentatie op je werk, als je iets moet doen waar je een grote beloning voor krijgt, kortom, als er veel van afhangt (het kan ook sociale druk zijn). Hoe het komt dat sommigen hier beter mee om kunnen gaan dan anderen is nog enigszins onbekend. Bijleveld verwacht een verklaring te kunnen vinden in de hersenen (het liefst zou hij toptennissers onder de scanner leggen om te kijken wat er gebeurt bij het uitvoeren van een taak onder druk).
Opdrukken
De vraag is nu natuurlijk: Kun je jezelf trainen beter te presteren onder druk? Of dat nu in de sport is of op je werk. En zo ja, hoe dan? Wat volgens Bijleveld in ieder geval niet werkt, is zeggen: "je moet gewoon ontspannen". Beter lijkt het te erkennen dat je zenuwachtig bent, druk voelt en tegen jezelf zeggen "ok dat is zo, daar doen we niks aan, we zien wel hoe het gaat". Bij sport of beweging werkt het net iets anders, dan moet je vooral niet te lang nadenken en op de "automatische piloot" de beweging maken die je al zo vaak geoefend hebt. Volgens Van Bijleveld kan trainen onder lichte druk helpen bij de momenten dat het er echt om spant. Denk bij teamsporten aan het nemen van penalty's op de training, met als regel dat iedereen tien keer moet opdrukken als jij mist. Hopelijk komt dit inzicht voor Arjen Robben niet te laat.
Leestips:
- Meer weten over choking under pressure en de psychologie en neurobiologie daarachter? Dr. Erik Bijleveld raadt dan het boek Choke van Sian Beilock (2011) aan. Bekijk ook het interview op Youtube met Beilock over dit onderwerp.
- Hoe verhoudt intrinsieke zich tegenover extrinsieke motivatie? Deci & Ryan (2000) schreven in Contemporary educational psychology een toegankelijk artikel hierover.
